door Klaas Driebergen

Deel 4 in een serie over Toonders woorden die in de Nederlandse taal zijn beland. Ik laat me daarbij leiden door de woorden die in de ‘Dikke Van Dale’ zijn opgenomen. In deze laatste aflevering van Bommeldingen van dit jaar een woord dat het levenslicht zag op oudejaarsdag.

Eerder besprak ik denkraam, grofstoffelijk en minkukel, die voor het eerst werden opgenomen in het Groot woordenboek der Nederlandse taal van Van Dale in respectievelijk 1970 (negende druk), 1976 (tiende druk) en 1984 (elfde druk).

Het blijkt dat in de laatstgenoemde editie nóg een paar Toonderwoorden hun debuut beleefden, maar dan zonder vermelding van de naam van Marten Toonder als de bedenker. Zo’n vermelding wordt bij deze woorden in latere drukken wél toegevoegd.

Eén van deze woorden is breinbaas.

Van dit woord is Marten Toonder onmiskenbaar de uitvinder. Wie in Delpher

op breinbaas gaat zoeken, vindt dit woord voor het eerst in de Volkskrant van 31 december 1949. Op deze oudejaarsdag, 74 jaar geleden, ging namelijk een nieuw verhaal in de kranten van start (ook in de Nieuwe Rotterdamse Courant, maar deze is niet in Delpher opgenomen), getiteld ‘Tom Poes en Kwetal, de Breinbaas’.

Het is het al eerder genoemde verhaal, waarin heer Bommel en Tom Poes voor het eerst met de gelijknamige dwerg kennismaken, en waarin Toonder ook het woord denkraam introduceert.

Je zou dus kunnen denken: ook breinbaas is een typisch Kwetal-woord. Maar nee, dat is niet zo. Kwetal wordt zélf een ‘breinbaas’ genoemd – door anderen dus.

De eerste die dat doet, is professor Prlwytzkofski. Kort nadat Kwetal in dit verhaal een hoop opzien heeft gebaard in Rommeldam met een vliegtuig dat hij van heer Bommels oude potkachel heeft gemaakt.

‘Wie was der vriend van u, her Boml?’ vroeg de professor. ‘Dat is een interessante uitvinding, der vliegende kachel. Wie was der vriend?’
‘Dat was eh...’ zei heer Bommel. ‘Dat was een erg knap iemand, hoewel hij geen naam heeft. Ik heb hem ergens onder de grond ontmoet en hij weet alles, hoewel hij de eenvoudigste dingen niet weet, als u me volgen kunt. Hij heeft me een formule gegeven over de zwaartekracht of zo… erg knap.’
‘Ah, zo’, zei de professor belangstellend. ‘Een grote brein. Een breinbaas. Ja, ja. Iek wil hem errg graag ontmoeten. Gaat dat? En mag ik der formule eens zien?’
‘Kom nu mee, heer Ollie’, zei Tom Poes, maar heer Bommel luisterde natuurlijk weer niet.
‘Een breinbaas!’ riep hij. ‘Juist, dat is een goede naam voor hem!’

Met de benaming ‘breinbaas’ geeft de professor dus aan dat Kwetal een heel knappe kop is. Wellicht zelfs knapper dan hemzelf…?

Het blijft vanaf dat moment een vaste aanduiding voor Kwetal, al wordt het in de vroegere verhalen meer gebruikt dan in de latere. Als Tom Poes de dwerg vijf jaar later in ‘De daadsteller’ opnieuw ontmoet, denkt hij: ‘Maar dat is Kwetal, de breinbaas!’

Zelf is Kwetal niet altijd even gelukkig met zijn bijnaam. Bijvoorbeeld bij zijn ontmoeting met heer Bommel in ‘De bovenbazen’ (1963):

‘Kwetal!’ riep heer Ollie verrast. ‘De breinbaas!’
‘Och nee’, zei het mannetje verlegen. ‘Geen breinbaas. Ik begrijp het allemaal niet zo goed meer.’
‘Wat begrijp je niet?’ vroeg heer Bommel, die zijn gedrukte stemming voelde verminderen.
‘Ik begrijp niet, wat er gebeurt’, legde Kwetal uit. ‘De woestijn nadert – en daarom ben ik bezig te verhuizen. Maar waarom? Weet u ook waarom men bezig is de groeisels te vermalen? U weet zo veel.’

Mooi is de conversatie tussen Kwetal en Pee Pastinakel in ‘De antiloog’, waar de eerstgenoemde bezig is om een gagel te maken die de ‘blabla’ van de zoon van Grit, die alles weet, omzet in ‘echte praat’:

‘Ik dacht, dat jij alles wist’, mompelde Pee, maar Kwetal schudde glimlachend het hoofd.
‘Al is niet alles’, zei hij. ‘Al is vers en alles is vol. Gritzoon weet wat goed en wat ongoed is, zodat hij weet, hoe je leven moet.’
Pee Pastinakel greep schouderophalend de handvatten van zijn kruiwagen, die hij bij een boom had laten staan, en liep weg.
‘Wat goed is voor leven, is goed’, zei hij. ‘De rest is ongoed. Jij ziet dat te gewikkeld. Dat komt omdat je maar een breinbaas bent.’
‘Een breinbaas is baas over zijn brein!’ riep Kwetal hem na. ‘Hij kan zijn brein stilzetten, en dan weet hij wat goed is. Maar niet iedereen is een breinbaas! Daarom heeft de gagel nut!’

Hier geeft Kwetal zelf een andere betekenis aan het woord dan ‘knappe kop’: iemand die baas is over zijn brein.

Kwetal gebruikt het woord zelf trouwens een heel enkele keer, en wel voor heer Bommel. In ‘De toornviolen’ zegt hij bijvoorbeeld tegen Pee Pastinakel: ‘Natuurlijk weet iemand met zo’n groot denkraam wel wat hij doet. Je kunt het rustig aan breinbaas Bommel overlaten.’

En in ‘De aamnaak’ (1981) is Bommel ‘een reusachtige breinbaas’ omdat die zich tegen de regen wapent met een paraplu.

Via Delpher is het woord al snel na de publicatie van ‘Kwetal, de breinbaas’ enkele malen buiten de Tom Poes-strip in dagbladen te vinden. In de Java Bode schrijft iemand op 1 februari 1951 naar aanleiding van de woekerprijzen die voor Escort-sigaretten worden gevraagd: ‘Wie is de breinbaas die met een goede oplossing uit de bus komt voor deze dringende aangelegenheid?’

Met een breinbaas lijkt hier een ‘slimmerik’ bedoeld te worden.

De Volkskrant bericht op 6 augustus 1952 over een ‘electronische breinbaas’, een ‘electronische rekenrobot van twee millioen gulden’ die binnenkort in Californië in bedrijf zal worden gesteld. Een soort computer avant la lettre dus.

Maar in de jaren vijftig komt het woord verder weinig voor.

Eind jaren zestig, begin jaren zeventig, zie je het woord wat regelmatiger in de kranten in Delpher opduiken, en dan met name in de stukken over popmuziek van Pim Oets. Die schrijft steevast over ‘de breinbaas’ van een groep. ‘Art Garfunkel is niet meer dan een tweede stem – Paul Simon is de breinbaas’ (Het Vrije Volk, 21 maart 1970). Brian Wilson is de breinbaas van de Beach Boys (AD, 15 januari 1971) en Frank Zappa van The Mothers of Invention (Het Vrije Volk, 17 juni 1970).

Volgens een andere auteur is voetballer Willem van Hanegem ‘de “breinbaas” van Feyenoord’ (Limburgsch Dagblad, 16 september 1972).

In deze contexten is een breinbaas steeds ‘het brein’ ergens achter, en (mede daardoor) wellicht tegelijk ook de baas. Breinbaas is in zulke gevallen dus een goed bruikbaar woord.

Een veelgebruikt woord lijkt het nooit te zijn geworden, als je het bijvoorbeeld vergelijkt met denkraam. In de jaren tachtig kom je het gemiddeld nog niet één keer per jaar tegen in de kranten in Delpher. Maar het kan natuurlijk zijn dat het gebruik van het woord daarna is toegenomen, aangezien er in Delpher alleen kranten van vóór 1995 staan.

Toch vond de redactie van Van Dale het woord denkraam in 1984 voldoende ingeburgerd om het een plekje te geven in haar woordenboek.

Het kreeg een tweevoudige betekenis:

Allereerst een ‘zeer knappe man’, maar dan wel schertsend bedoeld. Daarnaast ook ‘de leiding’, zoals bijvoorbeeld in: ‘de breinbazen van een onderneming’. Het is de dubbele betekenis die ik hierboven ook al in kranten signaleerde bij de breinbazen van muziekgroepen of voetbalelftallen.

21 jaar later, in de veertiende druk van 2005, wordt het lemma enigszins gewijzigd. Een breinbaas blijft een ‘zeer knappe man’, maar de betekenis ‘de leiding’ is toch weer geschrapt.

Leuk is dat er nu vermeld wordt dat het woord een ‘bedenksel’ is van Marten Toonder. Merkwaardig is wel de toevoeging: ‘o.a. vermeld in het stripverhaal Heer Bommel en de opvoedering’. Hier slaat de redactie een flater, want in dat verhaal komt Kwetal helemaal niet voor, en dus ook niet zijn eretitel ‘breinbaas’.

Pas twee edities later, in de zestiende druk die vorig jaar verscheen, is deze fout hersteld.

Er staat nu keurig dat het woord geïntroduceerd werd in het verhaal ‘Kwetal, de breinbaas’. Bedacht in 1949, ook dat is correct. Al was het op de valreep van dat jaar.

Ook de betekenis is weer aangepast. Een breinbaas is nu een ‘zeer intelligente persoon’, met als synoniem knappe kop. Nieuw is dus dat een breinbaas geen man meer hoeft te zijn – het kan om een persoon in het algemeen gaan.

In overeenstemming hiermee is de geslachtsaanduiding m/v/x, een nieuwe geslachtsaanduiding die in deze laatste editie van Van Dale is ingevoerd, en die gebruikt wordt voor persoonsnamen die naar alle personen kunnen verwijzen. In vorige drukken stond er in dit soort gevallen nog m/v, maar men heeft de x toegevoegd om het woordenboek ‘genderinclusief’ te maken (lees daarover hier meer).

Ik ben wel benieuwd of iemand een voorbeeld kan vinden van gebruik van het woord waarin duidelijk is dat er verwezen wordt naar een vrouw…

Is het voorstelbaar dat iemand in een dergelijke context het woord breinbazin gebruikt, vroeg ik mij af? Googelen naar dit woord levert één treffer op. In de roman Nederhalfrond uit 2018 gebruikt J.Z. Herrenberg het woord voor een leerlinge van het John Lennon Marktcollege, een zekere Chantal: zij wordt ‘de breinbazin van het Lennon’ genoemd.

Een mooi voorbeeld van een taalgebruiker die creatief omgaat met het creatieve taalgebruik van Marten Toonder. Maar het blijft een vondst van Toonder.

Fijne dagen, en tot volgend jaar!

*