door Klaas Driebergen

Deel 3 in een serie over Toonders woorden die in de Nederlandse taal zijn beland. Ik laat me daarbij leiden door de woorden die in de ‘Dikke Van Dale’ zijn opgenomen.

Eerder besprak ik denkraam en minkukel, die een plaatsje kregen in het Groot woordenboek der Nederlandse taal van Van Dale in respectievelijk 1970 (negende druk) en 1984 (elfde druk).

Nu vraag ik mij af of ik er per ongeluk eentje heb overgeslagen. En wel het woord grofstoffelijk, dat voor het eerst werd opgenomen in de tiende druk van Van Dale, in 1976. Zij het zonder enige vermelding van de betekenis van het woord: het woordenboek wist alleen te melden dat het een bijvoeglijk naamwoord betrof. En hoewel er tot op de dag van heden óók niet bij wordt vermeld dat het een bedenksel van Toonder is, lijkt het toch wel een typisch Toonderwoord, om precies te zijn uit het vocabulaire van Terpen Tijn.

Ik werd op het spoor van dit woord gebracht via het Chronologisch woordenboek van Nicoline van der Sijs uit 2001, dat als ondertitel draagt: De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen. Een woordenboek waarin de woorden niet op alfabetische volgorde staan, maar op volgorde van het jaar waarin ze voor het eerst in de Nederlandse taal gebruikt werden. (Dit woordenboek is ook integraal op internet te raadplegen.)

Van der Sijs vermeldt in de hoofdwoordenlijst van haar woordenboek bij 1975 het woord grofstoffelijk (pagina 836). Ze noemt het woord daarnaast ook in een overzicht van ‘gemunte woorden’, dat zijn ‘woorden waarvan bekend is wie ze bedacht heeft’, met als betekenis ‘ruw, onbehouwen’, en ze voegt daaraan toe: ‘gemunt door striptekenaar Marten Toonder’ (zie hier, pagina 547).

De Bommelliefhebber hóórt het Terpen Tijn zeggen. Een typerende uitspraak, vol Tijn-jargon, is bijvoorbeeld de volgende uit ‘De betoverde prinses’ (1949):

‘Je bent een grofstoffelijk vleeslichaam. Nooit eens een vibratie in de bolle hersenmassa. Bah! Je bent een eh... dinges!’

Mooi is ook, uit ‘Het booroog’ (1967):

‘Een goed plaatje’, prevelde de kunstenaar. ‘Daar steekt een grofstoffelijk bouwsel als een puist uit de lijkwade die de materie bedekt. Niet gek. En kijk eens aan. Daar barsten een paar vleeslichamen uit de eh... dinges!’

Nog een prachtig voorbeeld, uit ‘Het losgetrilde inzicht’ (1972):

‘Een stuiver’, mompelde hij afkeurend. ‘Dat is alles, want ik doe niet aan contraprestatie. Maar wat geeft het? Tenslotte is het de plicht van de grofstoffelijke frietvreters om een onsterfelijke in stand te houden.’

Voor zover ik kan nagaan was de eerste keer dat Terpen Tijn (en dus Toonder) het woord gebruikte in ‘Het vibreerputje’. En wel in aflevering 562, die op 8 januari 1949 in de krant stond. Hier in de Volkskrant:

Terpen Tijn zegt hier tegen Bommel, die hem en zijn metgezellen gemaand heeft te stoppen met het clandestiene graven in zijn tuin:

‘Jouw tuin!’ zei de kunstenaar Tijn minachtend. ‘Bah! Zoiets verhevens als het vibreerwater behoort de wereld toe! Dat is van iedereen! Houd je grofstoffelijke opmerkingen voor je, ga een paar koppen koffieprut voor ons halen en maak, dat je… eh… dinges! Snap je, makker?’

In hetzelfde verhaal wordt het woord grofstoffelijk regelmatig door de schilder gebruikt. Hier, en ook elders, is het ‘grofstoffelijke’ voor Terpen Tijn het materiële, tegenover het verhevene en kunstzinnige, dat hij ook wel aanduidt met begrippen als ‘fijntrillend’ en ‘vibratie’.

Je vraagt je af hoe Van der Sijs aan het jaartal 1975 komt, want 26 jaar vóór dat jaar werd het woord al door Toonder gebruikt.

Maar een andere vraag is of het woord wel écht door Toonder is bedacht.

Het antwoord luidt: nee. Wie in Delpher zoekt op het woord grofstoffelijk, ziet dat al in één oogopslag. Het woord wordt namelijk al veel eerder gebruikt, in elk geval al vanaf 1897.

Het eerste gebruik dat via Delpher te vinden is, is in het blad Het toekomstig leven, een ‘halfmaandelijks tijdschrift gewijd aan de studie der proefondervindelijke zielkunde en bovenaardsche verschijnselen’, en wel in de eerste jaargang nummer 1, van 1 januari 1897. Daarin staat de zin: ‘De aardsche mensch bestaat uit drie principiën: Geest (niet-stof), ziel (aetherisch lichaam) en lichaam (grofstoffelijk omhulsel)’.

De jaren hierna wordt het woord in hetzelfde blad regelmatig gebruikt, en ook in tijdschriften als L’union fraternelle (‘Weekblad voor vrijmetselaars’), Vrede (‘Orgaan tot bespreking van de praktijk der liefde – orgaan van de Internationale Broederschap’), De vrije gedachte (‘Weekblad voor Nederlandsche Vrijdenkers’) en Theosophia (‘Maandblad gewijd aan broederschap en aan de studie van godsdienst, wijsbegeerte, wetenschap en occultisme’). In dagbladen kom je het in de eerste helft van de twintigste eeuw vooral tegen in artikelen over theosofie.

Blijkbaar is grofstoffelijk in die tijd een veelgebruikt begrip in kringen van theosofen, vrijmetselaars en anderen die zich bezighouden met esoterie en alternatieve spiritualiteit. Het wordt heel vaak gebezigd in combinatie met het zelfstandig naamwoord lichaam. Het heeft dus vaak betrekking op het lichamelijke, maar ook op het materiële en ‘aardse’ in bredere zin. Dit alles in tegenstelling tot het ‘geestelijke’ en ‘spirituele’.

Dit alles bewijst mijns inziens dat Toonder het woord niet zelf bedacht heeft. Hij moet het wel opgepikt hebben uit de kringen waarin ook dit soort bladen circuleren. Hij verdiepte zich op jongere leeftijd al in theosofie, en had in de jaren dertig en veertig veel contact met de schilder en meestervervalser Joannes Diekmann, die werkte onder het pseudoniem Eterman. Deze laatste was veel met spirituele en occulte zaken bezig.

Zo blijkt althans uit Toonders autobiografie, waarin Eterman een niet onaanzienlijke rol krijgt. Hij vormde de inspiratiebron voor Terpen Tijn, en spreekt een vergelijkbaar taaltje. Zo zegt hij tijdens zijn eerste ontmoeting met Marten onder andere:

‘Momenteel verstarren de vibraties; het vleeslichaam overheerst de etherische krachten. Ik voelde de noodzaak fijnere trillingen te zoeken dan de steen kan geven, om mijn astrale ik niet de prooi van de catastrofische invloeden te laten worden.’

Geld wordt door Eterman aangeduid als ‘grofstoffelijke middelen’.

Kortom: grofstoffelijk is van herkomst géén Toonderwoord. Merkwaardigerwijs is óók de betekenis die Van Dale aan het woord geeft, anders dan die het heeft als het gebruikt wordt door de theosofen, Eterman en Terpen Tijn. Pas in de volgende, elfde druk (1984) staat er een omschrijving bij het woord:

‘Gemaakt van grove stof’ dus, of ‘niet fijnzinnig’ of ‘ruw’. In latere uitgaven worden ruw en onbehouwen synoniemen genoemd van het woord.

Het zijn betekenissen die vóór de jaren zeventig ook nauwelijks in de kranten in Delpher te vinden zijn. De betekenis ‘niet fijnzinnig’ lijkt pas dan in zwang te komen. Bijvoorbeeld in het Nieuwsblad van het Noorden op 4 november 1978:

Bij gewone mensen ontaardt een ruzie al gauw in ordinaire scheldpartijen waarbij weliswaar de rijkdom van de Nederlandse taal ten volle geproefd kan worden – maar toch, het blijft grofstoffelijk.

Toonder was er zelf trouwens wél van overtuigd dat grofstoffelijk aan zijn verhalen was ontleend. Hij vertelde in een interview in de Nieuwe Haarlemsche Courant van 4 februari 1965:

Iedereen heeft het nu over ‘grofstoffelijk’. Dat woord is ingeburgerd. Maar het woord komt uit het Tom Poesverhaal, evenals ‘denkraam’ en ‘vleeslichaam’. De ‘fijne trillingen’ en de ‘vibrerende dingen’ worden daarin ook herhaaldelijk gebruikt. Dat maakt het werk juist zo aardig en zo dankbaar: de stripwoorden sluipen het normale taalgebruik binnen.

Het is natuurlijk wel heel goed mogelijk dat Toonder invloed heeft gehad op het gebruik van het woord. Dat hij het uit de esoterische hoek heeft gehaald en heeft gepopulariseerd. Dat de betekenis in de praktijk kan veranderen, hebben we óók al gezien bij minkukel.