door Klaas Driebergen

Er is ook geen schrijver in ons taalgebied die zo het Nederlands beïnvloed heeft. Hoe vaak kom je niet mensen tegen die zich van zijn beeldspraak en terminologie bedienen, je kan de Van Dale niet opslaan of je komt wel een uitdrukking tegen waarachter tussen haakjes staat dat het een door M. Toonder gecreëerde term is.

Dit zei Jan Wolkers over Marten Toonder in een toespraak tijdens de presentatie van het eerste deel van Toonders autobiografie, Vroeger was de aarde plat, op 14 april 1992 in De Rode Hoed in Amsterdam.

Nu hield Wolkers van overdrijven, want het is nu ook weer niet zo dat er op elke bladzijde van de Dikke Van Dale wel een woord te vinden is dat door Marten Toonder bedacht is.

Maar dat Toonder enige invloed had op het Nederlands, is zeker. En daar heeft hij ook de erkenning voor gekregen. Toen eerder dit jaar Wim de Bie overleed, schreef de Volkskrant (29 maart) dat het Genootschap Onze Taal ‘slechts drie ereleden’ kent: ‘stripauteur Marten Toonder, Kees van Kooten en Wim de Bie’.

Toonder ontving op 21 oktober 1995 dit erelidmaatschap vanwege zijn ‘zeer creatief taalgebruik, waarmee hij het Nederlands heeft verrijkt’ (Trouw, 12 oktober 1995).

Toonders invloed op het Nederlands is het best meetbaar door te kijken naar de woorden die in de ‘Dikke Van Dale’ opgenomen zijn. Hoewel er natuurlijk méér Toonderwoorden zijn die in bepaalde kringen regelmatig gebruikt worden of werden, zonder dat ze dusdanig gemeengoed zijn geworden dat de redactie van dit woordenboek het nodig vond ze daarin op te nemen.

Ik wil in de komende tijd eens inzoomen op de Toonderwoorden in de Dikke Van Dale. Wat was het eerste door Marten Toonder bedachte woord dat in Van Dale stond, en wanneer was dat? En welke woorden kwamen er nog meer in terecht? En welke woorden staan er allemaal in de laatste editie, die maart 2022 verscheen?

Het eerste door Toonder verzonnen woord dat in Van Dale terechtkwam, was denkraam.

Maar allereerst de vraag: is dat woord écht door Toonder bedacht?

Tijdens een zoektocht in de kranten- en tijdschriftendatabase van Delpher vond ik het woord al enkele jaren vóórdat Toonder het voor het eerst gebruikte, namelijk in 1941. In de Omroepgids van de NCRV staat op 22 maart van dat jaar de zin: ‘Het spreekt voor zich zelf dat in dit “denk-raam” geen plaats is voor medelijden.’ Het gaat dan over de leer van Nietzsche over de Uebermensch.

Omdat het woord hier tussen aanhalingstekens staat en met een streepje tussen denk en raam, lijkt het of de auteur (K. Jonker) het woord ter plekke verzint. Denkraam zonder streepje vond ik daarna bovendien in Herrijzend Nederland van 14 december 1945 (twee keer in één alinea gebruikt) en in het weekblad Tijd en taak van 7 mei 1949.

Het woord leek dus al te bestaan vóór Toonder het ging gebruiken. Dit hoeft natuurlijk niet uit te sluiten dat hij het ook zelf bedacht heeft, maar het is óók mogelijk dat hij het al eens ergens had opgepikt, bewust of onbewust.

Toonder gebruikte denkraam voor het eerst op 7 januari 1950 in de dagbladstrip ‘Tom Poes en Kwetal, de Breinbaas’, die in de Volkskrant en de Nieuwe Rotterdamse Courant stond. Heer Bommel en Tom Poes maken daar voor het eerst kennis met de dwerg Kwetal. Die gebruikt het woord denkraam in de betreffende aflevering 870 meteen maar liefst vier maal.

“Neem me niet kwalijk!” mompelde de oude, “er schijnt een fout in mijn denkraam te zijn! Ik volg u niet. Ik heb daar trouwens meer last van, van mijn denkraam bedoel ik. Ik heb voor deze regelaar een instrument nodig, dat ik maar niet kan vinden. Het moet gemaakt zijn van zuiver verhard ijzer. De vorm moet plat zijn, aan één kant zéér dun en aan de andere kant ten beetje verdikt, zodat daarop kracht kan worden uitgeoefend.... ja, ja, u ziet, dat het me vaag voor het denkraam staat....”
“U bedoelt een mes!” riep Tom Poes, die door de opening in de grond naar beneden keek, “een gewoon mes, heer Bommel!”
“O!” zei heer Ollie, zijn zakmes te voorschijn halend, “zoiets?”
“Ja, juist! Jajaja!” riep het mannetje, “dat is het! Wat een vernuft! Wat een denkraam! Wat een verstand moet u hebben, om zo’n knap instrument zo maar bij u te dragen!”

Het woord denkraam lijkt een rechtstreekse vertaling van een Engels begrip, namelijk frame of mind, dat ‘gemoedsgesteldheid’ betekent. De Cambridge Dictionary geeft als voorbeeldzin onder andere: ‘The most important thing is to go into the exam in a positive frame of mind’.

Maar denkraam lijkt bij Toonder een iets andere betekenis te hebben. Een gemoedsgesteldheid kan per moment verschillen, maar Kwetal lijkt eerder te doelen op verstand of vernuft, een permanente eigenschap.

Het is opvallend hoe vaak het woord denkraam in dat jaar 1950 buiten de Tom Poes-strip werd gebruikt: in Delpher vond ik het daar maar liefst dertien keer. Het eerst in het Utrechtse studentenblad Vivo Voco, waarin ene Wietse Wereldwee op 3 februari schrijft: ‘O, wanneer zo’n stoute idealist eens dwars door ons denkraam naar binnen sprong en daar ’t vreselijk anarchisme in ons begrippenstelsel ontwaarde […].’ Denkraam lijkt hier ‘brein’ te betekenen.

Dat de auteur het woord aan Toonder ontleent, lijkt zeer aannemelijk, aangezien hetzelfde blad op 17 februari het woord nogmaals gebruikt in de volgende zin: ‘Bent U een getrouw lezer van Tom Poes en wilt U nu eens zo graag voor één avond Kwetal, de Breinbaas zijn, daarbij al of niet Uw introducée latende fungeren als uw denkraam, wij zullen U gaarne ontvangen.’

Maar bijvoorbeeld ook het ‘weekblad van de Nederlandse katholieke arbeidersbeweging’ Herstel gebruikt het woord, op 21 februari: ‘Het communisme maakt alleen kans op aanhang bij die arbeiders, die over een zeer eng “denkraam” beschikken.’ Het is goed mogelijk dat de auteur Tom Poes in de (katholieke) Volkskrant las.

Op 23 maart 1950 (een dag nadat het verhaal ‘Kwetal, de Breinbaas’ afgelopen was in de NRC en de Volkskrant) wordt het woord tweemaal gebruikt in Nederlandse krantenartikelen.

Zo komt het die dag voor in de Bredase Courant in de rubriek ‘Sportpraet van Eric’. De auteur beschrijft hoe hij voor een vraaggesprek ‘al m’n vragen keurig geëtaleerd op ’n rijtje [had] liggen in wat een zekere heer Bommel noemt z’n denkraam’. Hier heeft het woord veeleer de betekenis van ‘hoofd’ of ‘hersens’. De auteur is zich duidelijk bewust van de herkomst van het woord.

Het verhaal ‘Kwetal, de Breinbaas’ liep op dat moment nog in enkele Indonesch-Nederlandse kranten: De Locomotief en De Vrije Pers. Ook in deze kranten wordt het woord door redacteurs opgepikt.

In het laatstgenoemde dagblad (dat in Soerabaja werd uitgegeven) staat op dezelfde 23ste maart in een hoofdartikel ‘Spel der V.S.’: ‘Het anti-imperialisme zit de Amerikanen in het bloed, zo verklaren zij zelf zo gaarne. Tot op zekere hoogte is dit waar, maar het is een vrij naïef anti-imperialisme. Dat men ook in de economische sector volbloed imperialist kan zijn, ontgaat hun denkraam ten enemale.’ Het woord lijkt hier vooral ‘denkvermogen’ te betekenen.

In de loop van de jaren vijftig komt je het woord nog enkele malen tegen in de kolommen van diverse kranten. De precieze betekenis ervan lijkt te verschillen per moment.

De Vrije Pers, 27 maart 1950, over tijdschriften in de wachtkamer van de dokter, die ‘de met kloppend hart op zijn beurt wachtende patiënt [...] in staat [stellen] het bewustzijn van de komende martelingen voor een wijle naar een veraf gelegen hoekje van zijn denkraam te verdringen.’ Betekenis zoiets als: ‘bewustzijn’.

De Volkskrant, 19 december 1953, schrijft over de missionaris: ‘Hij heeft boeken nodig, om zijn eigen denkraam te vergroten.’ Het woord lijkt hier ‘kennis’ te betekenen.

Provinciale Noord-Brabantse Courant Het Huisgezin, 19 december 1958: ‘Maar keer op keer geven communistische dictators blijk in het democratische denkraam niet te passen.’ Hier gaat het meer om een soort ‘denkkader’, ‘gedachtegoed’.

Dat het woord in deze tijd nog niet zo heel veel gebruikt werd, heeft vermoedelijk te maken met het feit dat ook Kwetal zelf in die tijd nog niet zo vaak in de Bommelverhalen voorkwam. Hij duikt pas vijf jaar na zijn debuut weer op in ‘De daadsteller’ (1955) en daarna wéér vijf jaar later in ‘De toornviolen’ (1960).

Pas vanaf ‘De bovenbazen’ (1963) treedt Kwetal zeer regelmatig op in de verhalen. En dan kom je het woord denkraam in dagbladen ook steeds vaker tegen buiten de Bommelstrip.

Ik heb geturfd hoe vaak ik het woord in Delpher buiten de Bommelverhalen tegenkwam in kranten en tijdschriften. Hier een grafiekje daarvan, tot 1970:

Er lijkt een duidelijk verband te zijn tussen het gebruik van het woord in de Bommelstrip en het gebruik daarbuiten. Of Toonder het woord dus nu wel of niet helemaal zelf bedacht heeft, hij lijkt er in elk geval aan te hebben bijgedragen dat het woord een plek innam in ons dagelijkse taalgebruik.

Het woord zou in de Bommelsaga in elk geval een vast onderdeel blijven van Kwetals vocabulaire. Heer Bommel heeft volgens de dwerg steevast een ‘groot denkraam’. Vooral als die hem verrast met het bezit van voorwerpen zoals een mes, aansteker of vergrootglas, die in zijn eigen (hoewel toch buitengewoon briljante) brein nog niet waren opgekomen.

In 1970 werd het woord denkraam door de redactie van Van Dale als voldoende ingeburgerd in het Nederlands beschouwd om het op te nemen in de negende druk van haar woordenboek, dat toen nog uit twee delen bestond. In feite was de negende druk een herdruk van de achtste, waarin alle nieuwe woorden in een ‘supplement’ achterin het tweede deel werden opgenomen. Denkraam stond daar dus ook in. Het woord was inmiddels twintig jaar oud.

Het woord werd door Van Dale opgenomen in een lemma met nog enkele andere nieuwe woorden die met denk- beginnen:

Denkraam werd dus omschreven als een ‘door M. Toonder gecreëerde term voor (scheppend) denkvermogen of denkwijze, thans ook wel in vrij gebruik’. Wat er precies met dat ‘vrije gebruik’ wordt bedoeld, is me niet helemaal duidelijk. Gaat het er hierover dat niet alle taalgebruikers het meer zien als een woord van Toonder? Of dat de betekenis niet altijd hetzelfde is?

Er volgt tot slot nog een voorbeeldzin van Clara Eggink: ‘een dichter met een eigen stem en een eigen denkraam’.

Opvallend is dat meteen vanaf het begin ‘M. Toonder’ als de bedenker van de term vermeld werd. En dan wel voorop, in de betekenisomschrijving van het woord.

In de elfde druk uit 1984 werd er nog een extra voorbeeldzin aan toegevoegd: ‘de Europese diplomatie zal zich moeten richten op het verbreden van het “denkraam” in Washington’ (NRC). Vanaf de veertiende druk in 2005 werden beide voorbeeldzinnen weer geschrapt.

In de zestiende druk, die vorig jaar verscheen, werd het lemma denkraam enigszins herzien.

Er worden nu twee betekenissen onderscheiden. Ten eerste ‘(scheppend) denkvermogen of denkwijze’, met als toelichtende zin ‘een beperkt denkraam hebben’. Ten tweede ‘denkpatroon’. Daarna pas wordt, net zoals bij andere woorden in deze editie, in blauwgedrukte letters vermeld wat de herkomst van het woord is, namelijk dat het een ‘bedenksel [is] van de stripauteur Marten Toonder (1912–2005) in de verhalen over Ollie B. Bommel’.

73 jaar oud is het woord denkraam nu. Maar we kunnen toch wel concluderen dat het een blijvende plek in het woordenboek, en dus in onze taal heeft veroverd. Dankzij M. Toonder, een man met een groot denkraam.

*