door Klaas Driebergen

Deel twee in een serie over de woordvondsten van Toonder die de ‘Dikke Van Dale’ gehaald hebben. Vorige keer schreef ik over het woord denkraam, dat al kort nadat Toonder het in 1950 voor het eerst gebruikte, ingang vond in de Nederlandse taal. In 1970 nam de redactie van Van Dale het op in de negende druk van het woordenboek.

Het volgende woord dat het tot een lemma in de Dikke Van Dale schopte, was minkukel. Maar niet in de betekenis die het voor Toonder had…

Voor de herkomst van dit woord moeten we terug naar 1963, toen het verhaal ‘Tom Poes en het kukel’ in de kranten stond. In dat verhaal wordt de stad Rommeldam door buitenaardse wezens bezocht: de grote Droon met zijn waarnemers en kwintenstralers. Al snel beginnen zij het kukel te meten van de inwoners.

De eerste bij wie dit gebeurt is professor Prlwytzkofski, vlak nadat een van de kwintenstralers zijn wagen tot gelei gestraald heeft. De volgende aflevering verscheen op 23 februari 1963 in de Volkskrant en NRC Handelsblad:

Ep-lep, de waarnemer, meet hier het kukel van de professor door een soort stethoscoop op diens hoofd te plaatsen.

‘Geen plus,’ verklaarde hij, na een ogenblik aandachtig geluisterd te hebben. ‘Een min-kukel. Dank u.’
Met deze woorden borg hij teleurgesteld zijn instrumentje op en de beide ventjes verdwenen met een korte groet.
‘P-praw!’ stamelde de professor geheel verslagen. ‘Der k-ku-kukel! Mijn schoner auto! Ach, der waanzin!’
En hij barstte in schreien uit.
De vreemde onderzoekers hadden daar echter geen aandacht voor.
‘Het is, zoals de grote Droon gezegd heeft,’ zei Ep-lep de waarnemer. ‘Dit was nu één van de knapste bewoners van deze streek. Iemand die veel geleerd heeft op allerlei scholen. Maar het is alleen maar napraatsel in dat hoofd; geen kukel!’
‘Geen kukel,’ herhaalde Ra-ra zorgelijk. ‘Maar we moeten de moed niet verliezen, Ep-lep. Er zal wel iemand te vinden zijn, die kukel heeft!’

Wat het kukel nu eigenlijk is, wordt in het verhaal nergens uitgelegd. De professor vraagt zich later af: ‘Ach, als ik nu maar wist wat der kukel was! Bedoelt hij der IQ, zo vraag ik mij? Dat zou zeer treurig zijn…’

Maar het lijkt niet zo waarschijnlijk dat het om het intelligentiequotiënt gaat. Wel moet het ontbreken van kukel bij de Rommeldammers iets met hun toegenomen mate van welvaart te maken hebben. Zoals woordvoerder Aat-raat uitlegt aan burgemeester Dickerdack, die overigens ook een min kukel heeft:

‘Welvaart is stilstand’, herhaalde de zegsman. ‘Stilstand is achteruitgang, want door welvaart zakt het kukel. En een stad waar het kukel niet langer stijgt, moet ontbonden worden. Dat zegt de grote Droon!’

Alle Rommeldammers van wie het kukel gemeten wordt, blijken een min kukel hebben. Alleen van Wammes Waggel vermoedt waarnemer Ak-ak dat hij plus is, maar die wil zich niet laten meten. Bovendien ontkent hij een inwoner van Rommeldam te zijn: ‘Ik ben geen inwoner, hoor. Ik woon niet; ik loop zo maar een beetje.’

Als Wammes kukel heeft, dan heeft dat weinig met IQ te maken, maar meer iets met onbevangenheid, onschuld, het vermogen om van het leven te genieten. Pim Oosterheert schijft in zijn Bommellexicon: ‘Eerder gaat het om een meeteenheid van creativiteit en originaliteit, in ieder geval om het tegendeel van “napraatsels”.’

Dat het niet om IQ gaat, wordt bevestigd door Marten Toonder zelf. Hij schreef over het begrip kukel in zijn voorwoord op dit verhaal voor ‘De volledige werken’ van de Bommelverhalen van uitgeverij Panda (net als al zijn andere voorwoorden uit deze uitgave ook opgenomen in Heer Bommel en ik):

Oppervlakkige lezertjes verwarren het wel eens met het IQ uit de keuken van drs. Zielknijper. Maar zo eenvoudig is het niet, want daarvan hebben de indringers zo genoeg, dat de Droon waarschijnlijk alleen maar een hersenmassa met een oog is die in een bol op een onbekende vloeistof ronddrijft. Het moet dus meer en anders zijn en vermoedelijk bestaan uit eigenschappen die meestal door een teveel aan rede verdrongen worden; zoals bijvoorbeeld gevoel, fantasie, liefde en dergelijke.

Maar hoe kwam Toonder bij het woord kukel? Er is wel een bepaalde klankovereenkomst met IQ. Het woord is natuurlijk niet compleet nieuw, want het werkwoord kukelen bestond al lang, met als betekenis ‘kraaien’ (vergelijk kukeleku), of ‘tuimelen, buitelen’. Toonder speelt ook met die betekenissen, bijvoorbeeld als heer Bommel na een valpartij tegen Doddeltje zegt dat hij ‘een beetje omlaag gekukeld’ is. Maar een verder verband met dit werkwoord is er niet, zodat we hier in het duister tasten.

In elk geval heeft het woord minkukel ingang gevonden in de Nederlandse taal. Ik ben weer via Delpher nagegaan hoe dit gebeurde.

De oudste vermelding daarin komt uit 1971. Dat is dus pas acht jaar na de eerste publicatie van ‘Het kukel’ in de krant. Maar ook is het vier jaar na het verschijnen van Toonders eerste ‘Literaire Reuzenpocket’ Als je begrijpt wat ik bedoel (1967), waarin het verhaal ook werd opgenomen, en dat de jaren daarna herdruk na herdruk beleefde.

In Het vrije volk van 10 december 1971 schrijft Leo Jacobs in de filmrubriek over acteur Roger Moore, naar aanleiding van de film The man who haunted himself van regisseur Basil Dearden:

Blijkbaar is zo’n minkukel als Moore in staat zelfs het onmiskenbare talent van een dergelijk regisseur te frustreren.

Moore wordt hier ‘minkukel’ genoemd vanwege zijn geringe acteertalent.

Dezelfde scribent gebruikt het woord nog eens in dezelfde krant op 6 september 1972. En vervolgens zie je het regelmatig opduiken: in de jaren zeventig enkele malen per jaar. Meestal betekent het dan zoiets als ‘sukkel’, ‘oen’, ‘dommerik’.

Ik haal een paar voorbeelden aan, toevallig allemaal uit de Volkskrant.

Sportjournalist Herman Kuiphof wordt in 1974 door Jan Blokker ‘een onbenul, een nitwit, een minkukel’ genoemd (aangehaald in de Volkskrant van 18 juli 1974).

Vertaler Mea Vlothuis vraagt zich in een ingezonden stuk in de Volkskrant van 7 april 1981 vanwege vele zetfouten in een stuk af ‘welk minkukel hier aan de gang is geweest’.

De in New York werkzame Duitse voetbaltrainer Hennes Weisweiler wordt volgens Frans Ensink in de Volkskrant van 19 september datzelfde jaar ‘door de Nederlandse spelers regelmatig afgeschilderd als een soort minkukel die nog net kan vatten dat de bal rond is maar meer ook niet’.

In 1984 kreeg minkukel een lemma in de elfde druk van de ‘Dikke Van Dale’.

Een woord dat dus schertsend gebruikt wordt voor een ‘dom persoon’.

Er zijn een aantal dingen opmerkelijk, als we dit woord bekijken met in ons achterhoofd de bron ervan: Toonders verhaal.

1. Niet het woord kukel heeft het woordenboek gehaald, alleen minkukel.

2. Daarbij is het woord minkukel zelf eigenlijk niet letterlijk afkomstig uit het verhaal ‘Het kukel’. Daarin wordt namelijk alleen gesproken over een ‘min kukel’, dus met een spatie. (Dat het de allereerste keer dat het in de krant voorkomt als ‘min-kukel’ is eenmalig: dat koppelteken wordt al snel vervangen door een spatie.)

3. In het verhaal heeft iemand een min kukel, maar in ons taalgebruik is iemand het. Het is getransformeerd van een eigenschap naar een soort scheldwoord.

4. De betekenis is anders: de ‘oppervlakkige lezertjes’ hebben blijkbaar toch de overhand gehad. Ondanks dat het bij het kukel in het verhaal niet over intelligentie gaat, betekent minkukel toch ‘dom persoon’.

In de twaalfde druk werd het lemma nog ietsje uitgebreid.

Aan de omschrijving ‘dom persoon’ wordt nog toegevoegd: ‘iem. die in intellectueel opzicht ondermaats is’, en het synoniem sukkel wordt vermeld. Het blijft dus allemaal in de sfeer van de intelligentie.

Er wordt nu, net als al gedaan was bij breinbaas, ook bij vermeld dat het woord door Marten Toonder bedacht is – al is dat dus strikt genomen niet het geval, aangezien het woord minkukel niet exact zo in ‘Het kukel’ voorkomt. Foutief is de titel die genoemd wordt: ‘Tom Poes en de kukels’… Het getuigt allemaal niet echt van kennis van zaken. Welke minkukel heeft dat opgeschreven…?

In de vorig jaar verschenen zestiende druk is een en ander gelukkig rechtgezet.

De in het blauw gedrukte informatie over de herkomst van het woord is eindelijk geheel correct: de juiste verhaaltitel én jaartal staan vermeld, en dat het woord is afgeleid van ‘min kukel’.

Wat hetzelfde blijft, is de betekenis, die nog altijd anders is dan Toonders bedoeling was. En er wordt nog een synoniem aan toegevoegd: domoor. Maar dat het woord dit betekent in de volksmond, daar kan Van Dale niets aan doen: zij registreert slechts de praktijk van het gebruik van woorden en hun betekenissen.

Bommeldingen-lezer Adri Geelhoed mailde mij dat het woord pluskukel zou moeten worden toegevoegd in de Van Dale. Dat is immers ‘een veel belangrijker begrip!’

Goed idee… Als alle ruim 1500 lezers van Bommeldingen het woord pluskukel regelmatig gaan gebruiken voor personen met veel kukel, dan kan de redactie van Van Dale dat wellicht in de toekomst óók in haar woordenboek opnemen!