door Klaas Driebergen

In het Bommel en Tom Poes museum in Assen is momenteel de tentoonstelling ‘Tom Poes in de Tweede Wereldoorlog’ te zien. Er liggen onder andere meerdere interessante originele illustraties uit het Toonder-archief die nog niet eerder te zien zijn geweest.

Ik wil in dit stukje in het bijzonder op één unieke tekening in het bijzonder ingaan, die trouwens mooi aansluit op het stukje Tom Poes en de tompoezen dat ik twee maanden geleden schreef.

Marten Toonder begon met Tom Poes op 16 maart 1941. Deze krantenstrip was al snel geliefd bij jong en oud, en De Telegraaf werd ondenkbaar zonder de dagelijkse aflevering van de avonturen van Tom Poes en heer Bommel. Marten Toonder reeg het ene na het andere avontuur aaneen, al snel met hulp van medewerkers.

Vrijwel zonder onderbrekingen verscheen Tom Poes dag na dag in de krant. En zo kon het gebeuren dat na drieënhalf jaar, op 19 augustus 1944, alweer de duizendste aflevering van de strip verscheen: de vijfde aflevering van het verhaal ‘Tom Poes en de Chinese waaier’.

De originele tekeningenstrook met het nummer 1000 erop is ook op de tentoonstelling te zien.

Dit jubileum werd door Toonder en zijn studio natuurlijk gevierd. Allereerst werd er een soort geïllustreerde oorkonde gemaakt (ook te zien op de tentoonstelling) waarop ‘Olivier B. Bommel (heer)’, ‘mede sprekende namens Tom Poes’ De Telegraaf bedankte.

Dezen dag, de duizendste van ons bestaan, past het ons een hoffelijken groet, een woord van dank en een uiting van onze oprechte gevoelens van toegenegenheid te brengen aan de directie, de redactie en de administratie van “De Telegraaf” en “De Courant Het Nieuws v.d. Dag”

Aan verschillende betrokkenen bij de krant wordt ‘ons compliment’ overgebracht. Waaronder ‘Heer Fraenkel, omdat hij ons ontdekte’: J.C. Fraenkel was in 1941 secretaris van de hoofdredactie. Met hem had Toonder in 1941 een afspraak om zijn werk te laten zien, en hij was het die daaruit Tom Poes uitkoos als hoofdfiguur voor de nieuwe strip.

Overigens was Fraenkel in 1942 J.M. Goedemans opgevolgd als hoofdredacteur.

Ook wordt ‘Heer Lücker’ genoemd ‘voor de stimuleerende en vriendelijke dingen die hij over ons zeide’. Joop Lücker was de Telegraaf-journalist die Toonder in 1941 als eerste interviewde.

Maar ook werd er natuurlijk taart gegeten. Dat blijkt uit een andere tekening, op een kaartje van 17 bij 13 centimeter, dat ook te zien is in de tentoonstelling, en waar het me in dit stukje vooral om gaat. Volgens mij is het namelijk nog nooit ergens gepubliceerd.

We zien Bommel en Tom Poes, tompoezen etend. Ernaast staat geschreven:

De welgemeende gelukwenschen van het personeel met dit ongewone en bewonderenswaardige jubileum.
Het hoopt dat deze attentie bij u en de uwen in de smaak zal vallen – de voedingswaarde is gelijk aan duizend vooroorlogsche tompoezen zoodat u met een gesterkt hart aan het tweede duizendtal kunt beginnen.

Ondertekend door ‘het personeel’. Daaruit maak ik op dat de tekening is gemaakt door een van Toonders medewerkers, en dat hij is gericht aan Toonder zelf. Vermoedelijk heeft het personeel Toonder een taart aangeboden met deze kaart erbij. Het is waarschijnlijk dat tompoezen in het najaar van 1944 niet of moeilijk meer te krijgen waren, en dat ze zelf een taart gemaakt hebben. Eenvoudig, doch voedzaam.

Fraenkel zou in oktober 1944 overigens aftreden als hoofdredacteur van De Telegraaf. In juli 1944 was directeur Hendrik Holdert overleden, en diens zoon Henri ‘Hakkie’ Holdert junior kreeg de touwtjes in handen, zeker na het aftreden van Fraenkel. Deze ‘Hakkie’ moet geen lieverdje geweest zijn. Hij was lid van de SS, en krant werd zo Duitsgezind als het maar kon. Anti-Duits was hij trouwens toch al niet: de krant plaatste al door de bezetter opgelegde anti-Joodse artikelen en SS-frontreportages.

In elk geval was het voor Toonder aanleiding om de Tom Poes-strip voorlopig te beëindigen. Dat kon hij doen zonder te hoeven onderduiken via een ‘Medische verklaring’ van de arts Dr. A. Biemond, die, zo verhaalt Toonder in zijn autobiografie, zogenaamd constateert dat hij manisch-depressief is. Het betreffende briefje bewaarde Toonder in zijn oorlogsplakboek (dat het opschrift ‘Verzet 1940-1945’ draagt) en is ook op de tentoonstelling te zien.

Het briefje is eigenlijk wat vaag: er wordt geen diagnose in gesteld. Er staat alleen in dat Toonder ‘van 20–25 November 1944 in de neurologische universiteitskliniek van het Wester Gasthuis te A’dam geobserveerd’ werd (wat de naam was dat de bezetter aan het Wilhelmina Gasthuis gegeven had). ‘Hem werd, mede na overleg met den geconsulteerden internist, dr. G.A. Lindeboom, op grond van de vastgestelde afwijkingen een medicamenteuze behandeling en een rustkuur voorgeschreven, waarvan de duur voorlopig op 6 à 8 weken is bepaald.’

Maar blijkbaar was het afdoende. Het betekende het voortijdige einde van ‘Tom Poes en de Chinese waaier’, het verhaal dat zo feestelijk begon met het behalen van de duizendste aflevering op 19 augustus. Op maandag 20 november (de dag dus dat Toonder in het ziekenhuis werd opgenomen) verscheen de laatste aflevering, nummer 1079.

Vier afleveringen daarvóór waren heer Bommel en Tom Poes voor het laatst te zien op een spannend moment. Ze waren door Bul Super en Hiep Hieper in een keldertje opgesloten dat onder water dreigde te raken. Het water staat ze op het derde plaatje letterlijk aan de lippen.

Als Super en Hieper in de volgende afleveringen in het keldertje kijken, zien ze niets dan water. Zijn Bommel en Tom Poes verdronken…? Of is er wat anders aan de hand? De krantenlezer moest het doen met een bericht op 21 november dat Tom Poes ziek is.

‘De stakker ligt in het ziekenhuis’… Zijn schepper lag op dat moment dus daadwerkelijk in het Wester Gasthuis.

De hoop wordt uitgesproken ‘dat onze held binnen zeer korte tijd weer aan zijn waaier-avontuur kan verder gaan, want wat beginnen wij zonder Tom Poes?!’ Helaas moesten de lezertjes de rest van de oorlog over het lot van hun helden in het ongewisse blijven. Pas in de eerste boekuitgave van het verhaal in 1948 werd de afloop van het verhaal onthuld.

Ook van bovenstaande aflevering bevindt de originele strook zich op de tentoonstelling. Net als van meer afleveringen uit oorlogstijd, de vroege periode van Tom Poes, en nog meer unieke originelen (zoals bijvoorbeeld ook de illustraties waarover ik hier schreef). Er is voor de gelegenheid ook een rijk geïllustreerde tentoonstellingscatalogus verschenen.

Alle reden dus om tot uiterlijk 25 november eens een kijkje te nemen in dat gezellige Bommel en Tom Poes museum in Assen. Zie voor meer info de website van het museum.