door Klaas Driebergen

Dit is de tweehonderdste aflevering van Bommeldingen!

Eerlijk gezegd hou ik dat zelf niet zo bij, maar Hugo Klooster doet dat wel. Hugo en ik maakten samen de Bommel literatuurgids. Hij houdt nog steeds alle nieuwe publicaties bij voor een toekomstige aanvulling of herdruk. En hij administreert ook mijn Bommeldingen…

Ik vier dit jubileum in deze aflevering bescheiden, met het tonen van nog een paar mooie, grotendeels ongepubliceerde tekeningen uit het door Toonder nagelaten archief, dat ik in opdracht van het Literatuurmuseum mag ontsluiten.

In dat archief zit een drietal prachtige gekleurde originele Tom Poes-illustraties op groter formaat uit de jaren veertig. Ik denk van vlak na de oorlog.

Toen ik deze illustraties onlangs aan Bastiaan Koijck liet zien, die bezig is met plannen voor een expositie rondom Tom Poes in de Tweede Wereldoorlog in zijn Heer Bommel en Tom Poes museum in Assen, was hij direct enthousiast: deze moesten zeker worden tentoongesteld!

De eerste illustratie is bekend:

Deze plaat is gepubliceerd in het boek Tom Poes en de laarzenreuzen, dat kort na de oorlog bij Uitgeverij de Muinck & Co. verscheen, en dat een bewerking is van het verhaal waarmee Tom Poes in de krant debuteerde, ‘Avonturen van Tom Poes’ (1941).

Met dit boek maakte Toonder met terugwerkende kracht van het eerste Tom Poes-verhaal een echt verzetsverhaal, en ook voegt hij heer Bommel eraan toe. Het jaar van uitgave wordt niet in het boek vermeld, maar het werd eind 1949 in krantenadvertenties als ‘het nieuwe Tom Poes-boek’ aangeprezen.

Prachtig is deze prent wel, zeker als origineel: het verticale formaat, de kloof tussen steile bergwanden, de reuzen met hun buit in het maanlicht… Heel sfeervol!

Maar dan de tweede illustratie:

Tom Poes in de grot, met de klompen waarmee hij zijn eigen reuzen laat ontstaan.

Deze hád ook in Tom Poes en de laarzenreuzen kunnen staan. Maar hij staat er niet in.

Nu zullen er mensen zijn die denken: maar ik ken hem tóch ergens van… Bastiaan zag meteen dat hij erg lijkt op een van de ansichtkaarten die tegen het einde van de oorlog in een reeks van 24 werden uitgegeven in Duitsland en Hongarije:

Deze kaarten (ook te zien op de expositie) werden blijkbaar alvast uitgebracht in afwachting van Toonders film Tom Puss und das Geheimnis der Grotte, die uiteindelijk nooit uitkwam.

Hetzelfde geldt voor de volgende fraaie illustratie van Tom Poes, met zijn knapzak wandelend over een door rotsen gevormde brug:

Ik heb van Bastiaan begrepen dat deze plaat afgebeeld wordt op de poster die hij laat maken voor de tentoonstelling (en die je kunt krijgen als je zijn crowdfunding ondersteunt).

Deze lijkt sterk op de eerste kaart uit de genoemde serie:

Er zijn duidelijke verschillen tussen de geschilderde platen en de ansichtkaarten. Onder andere in de stijl waarin Tom Poes getekend is: hoogstwaarschijnlijk is de Tom Poes van de kaarten iets vroeger, en ook vormgegeven in een voor tekenfilm geschikte stijl.

De tekeningen komen in deze mail volstrekt niet tot hun recht. Maar ze zijn binnenkort in vol ornaat te zien op de tentoonstelling in Assen, in hun fraaie kleurenpracht, als de crowdfundingsactie van Bastiaan slaagt.

In een andere map kwam ik ook nog negen originele illustraties tegen van een kleiner formaat, in kleur én in grijstinten, die ook gemaakt lijken te zijn voor Tom Poes en de laarzenreuzen, maar er niet in staan. Op de achterzijde van deze tekeningen heeft zoon Eiso Toonder met potlood ‘Kabos’ geschreven: blijkbaar heeft Toonders medewerker Henk Kabos ze getekend dan wel geschilderd.

Een deel van deze tekeningen is geselecteerd voor op de tentoonstelling. Ik laat hier de overige exemplaren zien.

De dwerg Pikkin voor zijn grot, in grijstinten geverfd. Het lijkt een illustratie bij de regels:

En omdat het in die spelonk altijd donker en vochtig was, zat hij dikwijls voor de ingang in het zonnetje. Dat was goed tegen de scheuten in zijn linkerbeen.
Als hij daar dan zo zat en zijn hals een beetje uitrekte kon hij net precies langs de voorste Zwarte Berg de laagvlakte inkijken. Daar lag het Koninkrijk Groen-Knollenland.

Onderaan aanwijzingen voor de drukker: ‘Illustratie pag. 7’ en ‘verkleinen 2/3 van dit formaat – alle tekeningen zijn 1½ x vergroot getekend’.

Bovengenoemde regels staan inderdaad op pagina 7 in het boek, maar daar is uiteindelijk een andere illustratie gekomen.

Dan een kleine tekening van Tom Poes, nog in potlood:

Eronder staat ‘pag. 19’ vermeld. Op deze pagina in het boek staat onder andere:

Tom Poes bleef bij een druipsteen staan en wachtte nieuwsgierig af wat er volgen zou.

Dan is er een gekleurde tekening die bedoeld is voor de ‘laatste pagina (32)’:

Het is duidelijk waar dit een illustratie bij is:

En de oude raadsheer nam de grootste ridderorde die hij op zijn eigen gala-jas vinden kon (en dat was een héél grote), hing die om de hals van Tom Poes en benoemde Heer Bommel tot hofmaarschalk-eerste-klasse.

In het boek zelf is dit uiteindelijk ongeïllustreerd gebleven.

Tot slot is er nog een afbeelding in grijstinten van Tom Poes en heer Bommel in de Oude Schicht, met vermelding van ‘pag. 33’.

Blijkbaar was het oorspronkelijk de bedoeling op de állerlaatste pagina nog even te tonen hoe het hoofdduo naar huis toe reed. Maar ook dit heeft het boek niet gehaald.

De precieze achtergronden van het wijzigen en schrappen van illustraties voor Tom Poes en de laarzenreuzen blijft gehuld in de mist van de geschiedenis. Maar mooi is het wel dat deze niet-gebruikte prenten bewaard zijn gebleven.

Binnenkort is dus een aantal van deze prenten te zien in Assen, in de tentoonstelling Tom Poes in de Tweede Wereldoorlog van het Bommel en Tom Poes museum.

Ik ben tenminste hoopvol dat de crowdfundingsactie slaagt. Die begint aan de laatste loodjes! Ook het Prins Bernhard Cultuurfonds heeft er al aan bijgedragen.

Op het moment van schrijven heeft de teller de 70 procent gepasseerd, met nog 4 dagen te gaan.

Help je ook mee? Ga naar Voordekunst.