door Klaas Driebergen

Vorige week schreef ik over boomwezens in de Bommelsaga: bomen met gezichten of zelfs armen of benen.

Enkele lezers kwamen nog met aanvullingen van boomwezens bij Toonder.

Michiel Boekschoten moest terecht ook denken aan het verhaal ‘De mob-beweging’ (1970). De stabs, de volwassen bewoners van het eiland Starring, schieten op het moment van de ‘derde groeistoot’ bij volle maan wortel, waarna ze als een soort bomen op hun plek vastgegroeid blijven staan.

Eerder had Tom Poes al kennisgemaakt met de oude Immob, bij wie iets dergelijks al was gebeurd.

‘Hij heeft wortel geschoten!’ zei hij tot zichzelf. ‘Dus dàt gebeurt er wanneer de lui hier oud worden!’

Het gaat hier dus niet zozeer om bomen die mensachtige wezens worden, maar om mensachtige wezens die als bomen worden.

Erik Können en J.W. Drijver wezen me verder op ‘Olle Kapoen en het betooverde bosch’ uit 1946, een van de eerste Olle Kapoen-verhalen van Toonders vrouw Phiny Dick. Daarin komt Olle, net als Uk in het Uk en Puk-verhaal ‘De schatten van de pharao’ (1937) en heer Bommel en Tom Poes vele jaren later (1985–1986) in een bos met bomen met grijptakken en met wortels als benen waarmee ze kunnen wandelen.

Uiteindelijk blijkt er geen sprake van magie, maar de bomen zijn machines, ontworpen door de zogenaamde tovenaar Menerik. Van ‘echte’ levende bomen is hier dus geen sprake.

Waar haalden Marten en Phiny hun inspiratie vandaan toen ze dit soort bomen ten tonele voerden?

In feite is er een hele literaire en artistieke traditie van ‘gepersonifieerde’ of ‘antropomorfe’ (vermenselijkte) bomen. De kunst is dan om te achterhalen wat Toonder hiervan gekend kan hebben.

Het is goed mogelijk dat Toonder bij het bedenken van zo’n boomwezen als de Krook uit ‘De Krookfilm’ werd geïnspireerd door Tolkien, waar hij zeker een bewonderaar van was.

In Tolkiens werk komen diverse boomwezens voor. Zoals de Enten (Ents in het Engels), een soort ras van ‘boomherders’ in Midden-Aarde (de Krook lijkt ook een soort herder van de natuur als hij het ‘moer ontroert’), waarvan Boombaard (Treebeard) uit In de ban van de ring de bekendste is.

Hier Boombaard op een schets van Allan Lee:

Verder vind je in In de ban van de ring het boosaardige Oude Woud (Old Forest), waarvan de bomen de erdoorheen trekkende Hobbits lijken in te sluiten en hen dwingen om uit te komen bij de Oude Wilgeman (Old Man Willow), een grote wilg met een betoverende kracht die hen in slaap brengt en dreigt te verslinden.

Een inspiratiebron van Tolkien was Arthur Rackham (1867-1939), de Engelse tekenaar die veel sprookjesboeken illustreerde (lees daarover hier). Rackham tekende veel prachtige bomen, vaak met een gezicht.

Hier een voorbeeld van zo’n boom uit Grimm’s Fairy Tales (1909).

Ook Marten Toonder kende Rackham. Hij had meerdere boeken met werk van Rackham in zijn kast staan: Der Märchenwald (1919), Fairy Tales from Many Lands (jaren 1970) en het boek Arthur Rackham van David Larkin (1975). In hoeverre deze boeken ook dit soort bomen bevatten, kan ik nu zo snel niet goed nagaan.

Tekenaars die ook sterk beïnvloed werden door het werk van Rackham zijn Brian Froud en Alan Lee. Beiden zijn bekend als fantasy-illustrators. De eerste was conceptual designer van een paar Jim Henson-films, en de tweede van de filmseries The Lord of the Rings en The Hobbit van Peter Jackson.

Samen maakten ze het boek Faeries (1979), dat Marten Toonder in zijn bezit had en dat een diepe indruk op hem maakte. Hij schreef hij op 1 april 1989 aan Dick Matena (zie het brievenboek Wat jij, jonge vriend, p. 204): ‘Samen met Alan Lee heeft deze Froud een diepgaande studie gemaakt van de geschiedenis der Faeries, en hij heeft ze naar het leven getekend op zo’n indrukwekkende manier dat zijn werk onmiddellijk in mijn onderbewustzijn gezonken is, waar het eigenlijk hoort.’

Ook in dit boek zijn enkele bomen met een gezicht te vinden.

Neem ook de volgende boosaardig kijkende wilg.

Van Toonder is verder bekend dat hij een liefhebber was van de film Snow White (1937) van Walt Disney. Ook deze maakte grote indruk op hem toen hij hem eind jaren dertig voor het eerst zag (ik schreef er onlangs ook al over).

Als Sneeuwwitje aan het begin van de film het bos in moet vluchten vanwege de moordplannen van haar boze stiefmoeder, lijkt het bos zich tegen haar te keren. Bomen krijgen gezichten en staren haar met gloeiende ogen aan, en hun takken worden grijparmen.

Bekijk deze griezelige scène hier op YouTube.

Toen de film eind 1938 in het Nederlands was uitgekomen, werd hij aanvankelijk door de Nederlandse filmkeuring niet geschikt bevonden voor kinderen beneden de veertien vanwege enkele enge scènes erin. Na enkele maanden kwam er een ingekorte versie die wél geschikt was voor jong en oud. Disney-kenner Rein van Willigen meldde me dat deze vlucht door het bos een van de scènes was waarin werd geknipt.

Van Willigen wees me trouwens ook op de korte film Flowers and Trees (1932), die Disney vijf jaar vóór Snow White al maakte in de serie korte animatiefilmpjes Silly Symphonies.

In deze film ontwaakt de natuur in de lente, waarbij de bloemen en de bomen letterlijk tot leven komen.

Ook zijn er bomen die op wortels als benen rondlopen.

Of Toonder Flowers and Trees kende, is me niet bekend. Maar het kan haast niet anders dan dat de bosscène uit Sneeuwwitje indruk gemaakt heeft op Toonder. Al kan hij die nog niet gezien hebben toen hij in 1937 de bomenscène in het Uk en Puk-verhaal ‘De schatten van de pharao’ tekende.

Tot slot nog een andere mogelijke bron waaraan Toonder zijn ‘boomwezens’ kan hebben ontleend. In zijn autobiografie vertelt hij dat hij zich als middelbare scholier zette tot het lezen van de Divina Commedia (De goddelijke komedie) van Dante. Hij las in elk geval de hele Inferno (Hel). Daarin bezoeken Dante en zijn begeleider Vergilius een woud, bestaande uit in bomen veranderde zelfmoordenaars. Deze bomen kunnen ook spreken.

Gustave Doré beeldde dit bos als volgt af:

Toonder kwam naar eigen zeggen tot het lezen van Dante doordat hij ‘ergens een afdruk van Dorés illustratie uit Inferno gezien had’. De vertaling waarin hij het las, ontbeerde tot zijn grote teleurstelling de platen van Doré. Maar het is natuurlijk goed mogelijk dat hij deze illustratie toen of later nog eens gezien heeft. Sowieso bleef hij zijn leven lang een groot liefhebber van Doré.

In elk geval bracht Dante de fantasierijke geest van Marten Toonder al op jonge leeftijd in aanraking met sprekende bomen, en het is goed mogelijk dat deze hem zijn leven lang zijn bijgebleven.

*

Bij het schrijven van dit stuk heb ik o.a. dankbaar gebruikgemaakt van wat er eerder geschreven is over de relatie tussen Toonder en Tolkien door Hugo Klooster (‘Tolkien en Toonder. Een soort verwantschap’ in Lembas nr. 194, juni 2021) en Jack Didden (met tevens de link naar Arthur Rackham) in Nu begrijpt u wat ik bedoel! deel 3 (2021, p. 271-279).