door Klaas Driebergen

Het fascineert me altijd weer om te ontdekken waar Marten Toonder zijn inspiratie vandaan haalde. Vandaag over een mogelijk verband met Walt Disney.

Bommeldingen-lezer Aart Vonk wees me namelijk op een interessante overeenkomst tussen een illustratie van Toonder en een van Disney.

Allereerst die van Toonder. Ik heb hem eerder laten zien in Bommeldingen.

Deze tot voor kort nooit gepubliceerde illustratie werd mogelijk vervaardigd voor het boek Tom Poes en de laarzenreuzen (1949), maar stond daar niet in. Het origineel ervan ligt momenteel tentoongesteld in de expositie Tom Poes in de Tweede Wereldoorlog, die nog tot zaterdag 17 februari (dus nog drie weken) te zien is in het Bommel en Tom Poes museum in Assen, en siert ook het omslag van de tentoonstellingscatalogus.

Aart Vonk wees mij op de illustratie van de zeven dwergen op de achterkant van Walt Disney’s plaatjesalbum Sneeuwwitje en de zeven dwergen dat in 1950 werd uitgegeven door Margriet:

Hier de voorzijde van dit boek.

De overeenkomst is inderdaad verrassend. Zowel Tom Poes als de zeven dwergen lopen over een natuurlijke brug, gevormd door rotsen dan wel een boomstam. Beide ‘bruggen’ hangen ongeveer op gelijke hoogte in beeld. Eronder zie je in de diepte een landschap liggen. Zelfs de kleurtinten zijn vergelijkbaar. De dwergen dragen een houweel over hun schouder, Tom Poes een knapzak.

Ik vind het mooi gevonden, en ik ben ervan overtuigd dat Toonder zich hier door Disney heeft laten inspireren. Het plaatjesalbum is natuurlijk gebaseerd op de film Snow White and the Seven Dwarfs uit 1937: de eerste grote tekenfilm uit de geschiedenis, een mijlpaal op animatiegebied waarmee Disney internationaal grote lof oogstte.

De illustratie achterop het boekje is rechtstreeks afkomstig uit de film, en wel uit een scène waarin de zeven dwergen, met wie de kijker dan zojuist heeft kennisgemaakt, onder het zingen van ‘Heigh Ho, Heigh Ho’ huiswaarts keren van hun werk in de diamantmijn.

Voor wie het na wil kijken: de film is hier op YouTube te zien, de scène is te vinden rond minuut 24. (Waarschuwing: je hebt daarna wel de rest van de dag het liedje in je hoofd…)

Op internet is verder het volgende art work te vinden van Gustaf Tenggren, een van de ontwerpers van de film:

Het kan best zijn dat deze afbeelding al snel iconisch was, en ook al vóór het bovengenoemde plaatjesalbum uit 1950 werd gebruikt in publicaties rondom de film, ook in Nederland. Wie mij hier meer over kan vertellen: ik houd mij aanbevolen…

In elk geval kwam de film Sneeuwwitje en de zeven dwergen in 1938 uit in Nederland, en voor de jonge tekenaar Marten Toonder was het zien daarvan een openbaring, hij vond het prachtig. Het zal ook zijn eigen ambities gevoed hebben om óók een grote tekenfilm te maken.

Die kans kwam al vrij snel. In bezettingstijd werkte Toonder met zijn studiomedewerkers in opdracht van het Duitse filmbedrijf Degeto aan de tekenfilm Tom Puss und das Geheimnis der Grotte, gebaseerd op het eerste Tom Poes-verhaal.

De film is nooit voltooid, maar er zijn wél twee geluidloze promotiefilmpjes in zwart-wit gemaakt waarvan kopieën nog in omloop zijn, en die ook op YouTube staan. Aan het begin van het eerste deel zie je Tom Poes door een bergachtig landschap wandelen, op zoek naar avontuur. Ook hij stapt dan over een natuurlijke brug, zij het dan geen boomstam maar een rotsformatie:

Het lijkt een directe knipoog naar Disney, een eerbetoon aan de man die Toonder zo bewonderde. Ook later nog zou hij Disney omschrijven als ‘wat de Amerikanen een “Great entertainer” noemen, een begenadigde verteller die zijn publiek aanvoelde en bespeelde als geen ander. Bovendien was hij een man die kon inspireren, en die zijn denkbeelden zó goed op een rijtje had, dat zijn formule nog steeds werkzaam is.’ (Dit is te lezen in Toonders essaybundel Het woord als gevoel.)

De scène kwam ook terecht op een van de promotiekaarten voor de film, met Duitse en Hongaarse onderschriften. De afbeelding daarop lijkt sprekend op de illustratie waar ik mee begon.

Overigens is het niet de enige uit gesteente geformeerde ‘brug’ waar Tom Poes overheen loopt. In de eerste aflevering van ‘Tom Poes en de watergeest’ (1947) gaan heer Bommel en Tom Poes uit vissen. Ze naderen dan ‘een eiland, dat door een rotsboogje met de oever verbonden was’.

Deze tekening heeft Toonder ook aan een bestaande illustratie ontleend, maar dan niet een van Disney. In een van zijn ‘dievenboeken’ (de plakboeken met illustraties van andere tekenaars die hij in de jaren dertig aanlegde) is het volgende plaatje te vinden:

De rotsformaties op beide tekeningen lijken dusdanig op elkaar dat het echt geen twijfel lijdt dat Toonder deze tekening als voorbeeld heeft gebruikt, en dat het haast plagiaat is…

Herkent iemand de strip waar dit plaatje uit afkomstig is? Ook dan hoor ik het graag.

Een vergelijkbare illustratie is ook opgenomen in de bewerking tot prentenboek in kleur van dit verhaal, dat in 1950 als Tom Poes en de watergeest bij De Bezige Bij verscheen. De ‘brug’ lijkt hier alweer een stuk minder op het plaatje uit het dievenboek.

Een vergelijkbare brug is ook te vinden op de Noorse vertaling van het verhaal, Tom Pus og Teddy Björn og Kjempefrosken (1951).

En nu we het toch over ‘De watergeest’ hebben, en over de ‘dievenboeken’: ook het eerste plaatje van de tweede aflevering van dit verhaal is overduidelijk gebaseerd op een plaatje uit een van deze plakboeken.

Vergelijk dit met het volgende plaatje, dat op dezelfde pagina in hetzelfde ‘dievenboek’ is geplakt als het vorige. Kijk met name naar het riet aan de rechterkant.

Ach ja, ook Toonder begon niet vanuit het niets. Hij had zo zijn voorbeelden.