door Klaas Driebergen

Deel zeven alweer in deze serie over woordvondsten van Marten Toonder die in de Nederlandse taal zijn terechtgekomen. Ik laat me daarbij leiden door de woorden die in de ‘Dikke Van Dale’ zijn opgenomen.

Tot nu toe hebben we denkraam, minkukel, grofstoffelijk, breinbaas, grootgrutter en kommer en kwel gehad. Deze keer: zielknijper.

Daar is weer iets vreemds mee aan de hand: het is géén woordvondst van Toonder – maar toch lijkt Toonder grote invloed te hebben gehad op de betekenis en het gebruik van het woord.

Zielknijper is uiteraard de psycholoog – soms ook aangeduid als psychiater – van Rommeldam. Heer Bommel is regelmatig bij hem in behandeling, al dan niet vrijwillig.

Zielknijper treedt voor de eerste keer op in ‘Tom Poes en de partenspeler’ (1952), waarin hij wordt voorgesteld als ‘de voorzitter van de voogdijraad van de stad Rommeldam’.

Hij heeft dan nog geen academische titel, want na zijn falende beleid in dit verhaal verzucht hij: ‘Misschien is er nog hoop voor mij, als ik een passende doctoraalscriptie ga schrijven.’

In ‘Het kunsthars-hart’ (1953) heeft hij emplooi gevonden als ‘vader van het tehuis van verweesde kinderen en voorzitter van de stichting voor overspannen beroepsstrijders’. In ‘De zwelbast’ (1957) blijkt hij een doctorandustitel te hebben gekregen, en in ‘De grauwe razer’ (1962) wordt hij zelfs ‘doctor’ genoemd. Hij is dan inmiddels voorzitter van de Ontsporings- en Voogdijraad, en bestiert ook een neuro-pedagogische kliniek. Maar in ‘De Labberdaan’ (1965) is hij weer doctorandus. Dan wordt hij voor het eerst psycholoog genoemd. In ‘Het losgetrilde inzicht’ (1973) wordt hij als psychiater aangeduid, maar in ‘De vrezelijke krakken’ (1973), drie verhalen later, noemt hij zichzelf weer psycholoog…

Meestal noemt Toonder hem ‘zielkundige’ – wellicht om de keuze tussen psycholoog of psychiater te omzeilen.

In elk geval heeft hij een vaste plaats verworven in de Bommelverhalen als de deskundige op het gebied van psychische zaken.

Trouwe lezertjes van Bommeldingen herinneren zich wellicht dat ik al eens eerder over de naam van de psycholoog Zielknijper heb geschreven. Die naam is helemaal niet bedacht door Toonder, maar door Multatuli, schuilnaam van Eduard Douwes Dekker, en wel voor een dominee uit Woutertje Pieterse (1890), die ook al voorkwam in zijn Ideeën (1862).

Toonder plakte de naam van deze dominee op zijn psycholoog. En het lijkt vervolgens aan hem te danken te zijn dat het woord zielknijper in het woordenboek belandde. Want vóór hij doctorandus Zielknijper ten tonele voerde, werd behalve door Multatuli het woord vrijwel nooit gebruikt, zo lijkt het althans als je Delpher erop naslaat.

Wel wijst André de Raaij er in 1998 in Onze Taal op dat zielknijper in de betekenis van ‘psycholoog’ al in 1901 werd gebruikt door de anarchist B.P. van der Voo.

In Het Vaderland van 30 augustus 1927 gebruikt Garruli Filius het woord zieleknijper, maar dan niet als aanduiding voor een persoon, maar voor ‘een kwellend vraagstuk, een echte zieleknijper der moderne menschheid’.

Een gebruik met als betekenis ‘dominee’ kwam ik via Delpher tegen in 1968, in Maatstaf. Daarin schrijft J.B. Charles naar aanleiding van een radiopreek van een predikant over de ‘vokale techniek van de zieleknijper’. Grote kans dat Charles hier aan Multatuli’s dominee Zielknijper moet denken.

Maar in het Algemeen Dagblad van 14 oktober 1970 wordt een Schots psychiater aan het woord gelaten, Dr. Brian Ballinger, die een onderzoek heeft gedaan naar nagelbijten. Er staat dan: ‘Het heeft niets met zenuwspanningen te maken, aldus de hooggeleerde zielknijper’.

In de tweede helft van de jaren zeventig, als doctorandus Zielknijper inmiddels vermaard is als de psycholoog uit de Bommelverhalen, raakt het woord meer in zwang, als een spottende aanduiding voor iemand uit de beroepsgroep van de geestelijke gezondheidszorg. Maar dan óók vaak met een e of en tussen ziel en knijper: zieleknijper of zielenknijper.

In het feuilleton ‘Wolkenkrabber in vlammen’ van Richard M. Stern (de Volkskrant, 9 juli 1975) staat de zin:

‘Dan,’ zei Cathy verstandig, ‘raad ik je de medicijnman aan – een tongkijker of een zieleknijper.’

Hier lijkt het over een psycholoog/psychiater te gaan.

In NRC Handelsblad van 8 november 1976 noemt Emmy van Overeem de ‘bedrijfssocioloog’ van de kaderschool van de krijgsmacht ‘de zielknijper’.

In het Nieuwsblad van het Noorden van 15 oktober 1977 omschrijft Harm van den Berg Freud als ‘de Weense zieleknijper’.

En zo worden zielknijper en ziele(n)knijper vanaf die tijd regelmatig gebruikt – zieleknijper nog iets vaker dan zielknijper, zo lijkt het. Maar je komt de woorden lang niet zo frequent tegen als bijvoorbeeld kommer en kwel.

Dat is ook wel te begrijpen. Beatrijs Ritsema schrijft in NRC Handelsblad van 13 juli 1984 in een bespreking van het boek Augustus van Judith Rossner, waarvan ze de vertaling ‘goed leesbaar’ vindt:

Alleen komt het woord ‘zielenknijper’ er te vaak in voor. Dit staat natuurlijk voor ‘shrink’, wat in Amerika heel gangbaar is, maar als je in Nederland het woord ‘zielenknijper’ één keer gebruikt hebt, dan is het wel weer genoeg voor de rest van het jaar. Zelf vind ik het door Wim Schippers geïntroduceerde ‘psychiator’ wel leuk als equivalent.

Het is grappig om een keer zielknijper of zielenknijper te gebruiken voor een psychiater, maar als je dit te vaak doet is de lol er ook wel weer af.

In 1992 nam Van Dale zowel zielknijper als zieleknijper op in haar Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Zielknijper staat trouwens vlak boven de woorden zielkunde en zielkundig, waarbij me opvalt dat het woord zielkundige, dat Toonder meestal gebruikt als synoniem voor psycholoog of psychiater, niet als lemma in het woordenboek staat – het wordt wél genoemd als synoniem bij het woord psycholoog.

Bij zielknijper wordt doorverwezen naar zieleknijper, dat op dezelfde pagina te vinden is. En daar staan beide woorden gezamenlijk, als schertsende aanduiding voor ‘psychiater’.

In de lezing van Van Dale is een ziel(e)knijper dus een psychiater, niet zozeer een psycholoog. Die keuze is opmerkelijk: mijn observatie is dat het woord in Delpher óók regelmatig voor een psycholoog of een psychotherapeut wordt gebruikt, of voor hulpverleners in het algemeen op het gebied van de menselijke psyche.

Qua spelling koos Van Dale op dat moment voor zieleknijper boven zielenknijper. Dat is conform de toenmalige spellingsregels: de tussenklank e(n) in samengestelde woorden werd in principe als e geschreven, tenzij het eerste deel van het woord noodzakelijk als een meervoud gedacht wordt en dat meervoud een n heeft.

Dit verandert in de dertiende druk van 1999. Er is dat inmiddels een spellingswijziging geweest, en in de nieuwe regels krijgt dit woord wél een tussen-n. De regel is nu dat de tussenklank in principe als en wordt geschreven als het eerste deel van het woord (uitsluitend) een meervoud op en heeft. Er zijn wel uitzonderingen op deze regel, maar daar valt ziele(n)knijper niet onder. En dus wordt het zielenknijper.

Tot en met de vijftiende druk van 2015 werd bij het woord zielknijper niets vermeld over de herkomst ervan. Dit veranderde in de zestiende en voorlopig laatste druk uit 2022:

Hier wordt Multatuli vermeld als de uitvinder van het woord. Terecht natuurlijk. Mogelijk heeft Van Dale zich hier gebaseerd op het Chronologisch woordenboek van Nicoline van der Sijs. Die schrijft:

Ik meende bijvoorbeeld dat zielknijper een creatie van Marten Toonder was, maar toen ik dit ging nazoeken, bleek dat Multatuli het al in 1862 minachtend gebruikt voor een psychiater.

Dat Multatuli het gebruikte voor een psychiater klopt niet, en mogelijk is het hieraan te wijten dat de informatie in Van Dales woordenboek niet compleet is.

Want als ik iets hoop te hebben laten zien, is het dat Marten Toonder óók een belangrijke rol heeft gespeeld. Allereerst lijkt het erop dat het woord dankzij hem in de Nederlandse taal werd opgenomen. Bovendien had hij een belangrijke rol in de betekenis ervan. Zielknijper betekent in ons spraakgebruik géén dominee… Het is veelzeggend dat Van Dale het hier heeft over een ‘personage in Woutertje Pieterse’, maar niet over een ‘dominee in Woutertje Pieterse’. Dat zou vragen oproepen, die Van Dale door het verzwijgen van het beroep wijselijk omzeilt.

Maar het lijkt me toch echt te danken aan Toonder, en aan de bekendheid van zijn zielkundige personage, dat zielknijper en zielenknijper ‘psychiater’ zijn gaan betekenen.

Mogelijk heeft Van Dale commentaar gekregen op deze incomplete informatie. Opvallend is dat in de digitale editie van het woordenboek (voor betalende abonnees op de website van Van Dale te raadplegen) een completere vermelding over de herkomst van het woord is opgenomen:

Hier wordt dus enerzijds wél vermeld dat het bij Multatuli om een dominee ging, maar anderzijds óók dat Toonder de naam herintroduceerde ter aanduiding van een psychiater. Je moet dan nog wel even doorklikken op de omschrijving ‘zielenknijper’ om te lezen dat een zielknijper/zielenknijper een schertsende aanduiding voor een psychiater is.

Maar of het terecht is dat zielknijper alleen omschreven wordt als ‘psychiater’, en niet als ‘psycholoog’…?

We zullen in elk geval nooit met zekerheid weten welk van beide beroepen Zielknijper nu eigenlijk écht uitoefent.

 *