door Klaas Driebergen

De afgelopen weken schreef ik over de naam ‘Canteclaer’. Met die naam, afkomstig uit een van de belangrijkste literaire werken uit onze middeleeuwse literatuur, bewees Toonder dat hij zich bewust was van de literaire traditie.

Ook twee bekende andere door hem gebruikte namen zijn afkomstig uit bekende Nederlandse literaire bronnen.

Ten eerste Zielknijper, een prachtige naam voor een zielkundige, die in de zielen van zijn patiënten wroet. Toonder liet Zielknijper voor het eerst optreden in 1952 in ‘Tom Poes en de partenspeler’ als voorzitter van de Rommeldamse voogdijraad. Later werd hij beurtelings als psycholoog en psychiater opgevoerd, net hoe het uitkwam.

Het woord zielknijper staat in de Dikke Van Dale, net als de variant zielenknijper, als schertsende aanduiding voor ‘psychiater’. Het woord is ook opgenomen in Marc de Costers Scheldwoordenboek.

De naam werd in 1862 bedacht door Multatuli, het pseudoniem waaronder Eduard Douwes Dekker schreef. In een van diens bundels met Ideeën, in een gedeelte dat later werd verwerkt in zijn roman Woutertje Pieterse (1890), komt het woord ‘zielknyper’ voor, maar dan niet als eigennaam maar als een minder vriendelijk bedoelde aanduiding voor een dominee. Multatuli schrijft:

We kunnen ons niet weerhouden 'n kort verslag te geven van de ingrypende leerrede die gisteren in onze hoofdkerk werd gehouden door den eerwaarden zielknyper.

Je kunt het vervolg hier teruglezen (vanaf pagina 298). En zoals je bij Toonder uit de manier waarop hij Zielknijper portretteert de indruk krijgt dat hij niet veel moet hebben van psychiaters, is duidelijk dat Multatuli een afkeer had van dominees. Hij parodieert in de manier van preken van deze dominee de prediking van orthodoxe dominees van zijn tijd.

Over Toonder en Multatuli gesproken: in 1986 schreef Toonder een essay getiteld ‘De zucht om offers te brengen’, voor het boek Er is niets poëtischer dan de waarheid. Schrijvers over Multatuli. Daarin vergelijkt hij Bommel zowel met Woutertje Pieterse als met Max Havelaar. Het is opgenomen in Het woord als gevoel (deel 2 van ‘Het complete proza van Marten Toonder’), waarover je hier meer kunt lezen.

Ook de naam Dickerdack, die Toonder in 1947 introduceerde in ‘Tom Poes en de watergeest’ als naam van de Rommeldamse burgemeester, is bedacht door een illustere Nederlandse schrijver, namelijk Nicolaas Beets. Diens bekendste werk is de Camera Obscura (1839), dat hij publiceerde als Hildebrand. Daarin komt in het verhaal ‘De Schippersknecht’ (lees het hier) een burgemeester Dikkerdak voor.

‘Indien wij eens een meid minder hielden,’ zei burgemeester Dikkerdak tegenmevrouw Dikkerdak, op een mooien morgen, en hij plukte aan de franje van zijn japongordel, op eene wijze als of hij er een zwaar hoofd in had dat dit voorstel fortuin zou maken.

Zijn vrouw reageert inderdaad fel: ze kan geen meid missen. Ze zegt: ‘Als er te veel verteerd is, het is door de meiden niet geschied.’ Suggereert ze daarmee dat haar man zélf de boosdoener is?

De burgemeester heeft geen weerwoord: het is duidelijk wie er in huis de baas is. Hij krijgt een hoestbui, doet wat onbelangrijke dingen en ‘verliet de kamer met deftigheid; ging zich laten poeieren, en sloot zich, deze plechtigheid volbracht zijnde, in zijn eigen kamer op.’ Waarna hij besluit zijn bediende Kees na 22 jaar trouwe dienst over te plaatsen naar een post als schippersknecht.

Aangezien niet alleen de naam overeenkomt maar ook het beroep, lijkt het er sterk op dat Toonder Hildebrands Dikkerdak gekend heeft. De kans is ook groot dat de Camera Obscura tijdens zijn middelbareschooltijd op de leeslijst Nederlands stond. Wel heeft Toonder de naam met tweemaal ck wat chiquer gemaakt.

Maar Koos Schulte wees in Toondertijd nummer 101 op nog een ander boek waarin een ‘burgemeester Dikkerdak’ voorkomt: Eddy en Freddy van P. Koekoek (waarschijnlijk een pseudoniem van jeugdboekenschrijver Charles Krienen) uit 1918. Een jeugdboek, dat nieuw was in Toonders kindertijd.

Schulte schrijft dat de hoofdpersonen, twee neefjes, elkaar in hoofdstuk zeven om de beurt verhalen voorlezen uit een verhalenboek. Een van die verhalen is getiteld ‘Een jachtavontuur van Burgemeester Dikkerdak’: over een ‘sullige burgemeester wiens hobby, de jacht, het enige is dat hem beroert’. Het verhaal komt alleen in de eerste druk van het boek voor, en volgens een voetnoot zou de oorspronkelijke auteur P.W. Stoffels zijn.

Het is dus ook goed mogelijk dat Toonder de naam oorspronkelijk in dit boek heeft leren kennen.

Er is trouwens nog een duidelijke overeenkomst tussen de burgemeesters van Toonder en Hildebrand. De namen Dikkerdak en Dickerdack roepen gemakkelijk de associatie met dik op. Beets’ Dikkerdak kijkt ‘over zijn buik heen’ naar de punten van ‘zijne gevlamde pantoffels’ en wordt later door zijn knecht ‘nog al tamelek dik’ genoemd. Zo is ook burgemeester Dickerdack een nijlpaard met een bijbehorende omvang.

Er bestaat trouwens ook een werkwoord dikkedakken, dat niet toevallig ‘met smaak eten’, ‘smullen’ betekent (zich ‘dik’ eten, de buik rond). In het Woordenboek van Populair Taalgebruik (ook van Marc de Coster) worden ook de varianten dikdakken en dikkerdakkeren genoemd, en het woord lijkt vooral in Groningen gebruikt te worden – en dan is Toonders Groningse afkomst natuurlijk weer interessant.

Burgemeester Dickerdack lijkt wel te houden van een hapje en een drankje. Dat blijkt in elk geval duidelijk uit een stuk over ‘De Edel Lachbare Heer van Rommeldam’ dat Toonder in 1990 in De Groene Amsterdammer publiceerde en waarin een aantal interessante onthullingen over de burgmeester staan (ook dit is opgenomen in Het woord als gevoel). Daarin staat dat hij dagelijks ‘stipt om tien uur aan het ontbijt [zit], waar hij bacon, eggs en het wereldnieuws tot zich neemt’. Zijn lunch is een ‘lichte lunch uiteraard. Hoogstens een half flesje wijn’.

Ik sluit af met de tekst die in ‘De wraakgier’ op een schutting is gekalkt, en waarin Dickerdacks naam iets anders gespeld wordt:

Zo pratende waren ze bij een straathoek gekomen, waar burgemeester Dickerdack vol walging voor een schutting stond. Op het houtwerk was met ongeschoolde hand een tekening aangebracht en daar stond met grote letters onder “Dikke dak is gek”.
‘Dit gaat te ver’, mompelde de magistraat. ‘Dat men mijn naam verkeerd spelt, is tot daar aan toe – en dat de gelijkenis slecht getroffen is, kan ik vergeven, maar...’