door Klaas Driebergen

Het is herfst, en dat merkten we aan het weer, de afgelopen dagen. Echt van dat weer om lekker binnen te blijven met de kachel aan. Op dit soort dagen moet ik vaak denken aan bepaalde genoeglijke Bommelpassages waarin het buiten ook zulk weer is en binnen ‘warm en gezellig’…

Ik heb voor de gelegenheid eens een aantal van dit soort passages op een rijtje gezet. Ze staan meestal aan het begin van het verhaal. En het is dan inderdaad meestal herfst. Je ziet dan vaak eerst een plaatje van een bar herfsttafereel met Bommelstein daarin, en daarna een tekening van het gezellige interieur ervan.

Allereerst de opening van ‘Tom Poes en de ombrenger’ (1971):

Het was herfst geworden en zware wolkenvelden joegen langs het zwerk, zodat het die dag niet licht werd. In Bommelstein was het echter warm en gezellig, en het knetteren van de haard overstemde het huilen van de wind in de schoorsteen.
‘Luister nu toch eens!’ sprak heer Ollie, toen een regenvlaag tegen de ramen kletterde. ‘Wat zullen arme lieden, die nu in hun eenvoudige auto’s naar buiten moeten, het moeilijk hebben!’
‘Jij denkt toch ook altijd aan anderen, Ollie,’ zei juffrouw Doddel bewonderend.

Toonder is een meester in het neerzetten van sfeer, en dan wel in tweevoud: zowel in de tekeningen als in de tekst. Het contrast tussen buiten en binnen wordt door hem sterk aangezet. Tussen kou en warmte, tussen kilte en gezelligheid.

Neem bijvoorbeeld ook het begin van ‘Tom Poes en het Lemland’ (1960):

De winter viel vroeg in, dat jaar. Een gure noordooster bulderde over het land en joeg donkere wolken voor zich uit, die al gauw alles onder een laag sneeuw bedekten. Op slot Bommelstein klapperden de luiken en de wind huilde klagend om de torens, maar binnen was het warm en gezellig.
‘In dit jaargetijde krijgt men mooie gedachten,’ zei heer Ollie tot zichzelf. Hij zat tevreden aan de haard en luisterde glimlachend naar het rumoer van de elementen buiten. ‘Wanneer de dagen donker worden, krijgt men vanzelf de behoefte om eens een zonnetje te verspreiden,’ zo prevelde hij. ‘Als men tenminste begrijpt wat ik bedoel. Eenvoudige lieden hebben het nu o zo moeilijk, heb ik weleens gelezen.’

Niet altijd zit heer Bommel bij de open haard. In de eerste aflevering van ‘Heer Bommel en het mengeldier’ (1956) zit hij te werken:

Op een herfstavond, lang geleden, gierde er een novemberstorm over het land, die de laatste bladeren van de bomen rukte. De wind bulderde in de schoorsteen van het oude slot Bommelstein en de regen kletterde tegen de ramen. Maar binnen was het warm en gezellig.
Heer Ollie zat, te midden van een zee van papieren, met een ernstige uitdrukking op zijn gelaat te werken.

Ook in ‘Tom Poes en de erfpachter’ (1970) is het herfst. Hier is het niet de vertellerstekst die meldt dat het warm en gezellig is, maar is het heer Bommel zelf die dit constateert.

Het oude slot stond sterk en zwaar in het noodweer, en behalve enkele dakpannen die van de torens woeien, was er niets dat op gevaar duidde.
Heer Bommel en Tom Poes zaten bij de knappende haard en luisterden naar het geloei van de storm in de schoorsteen.
‘Er gaat toch maar niets boven het leven van een heer,’ sprak heer Ollie tevreden. ‘Buiten woedt het noodweer, maar binnen is het warm en gezellig, wat jij, jonge vriend?’

Later in het verhaal zegt hij uitnodigend tegen de markies: ‘Een glas port bij de haard zal zeker smaken. In Bommelstein is het altijd warm en gezellig.’

De genoeglijke sfeer van Bommelstein wordt helaas nog weleens bedreigd door invloeden van buitenaf. Zo ook hier: het ‘gevaar’ waarvan in de tekst sprake is komt van een oud vrouwtje, dat plotseling de erfpacht komt opeisen.

In ‘Heer Bommel en de uitvalsels’ (1978) krijgen we een blik in Joosts’ torenkamer, waar de bediende zich met de televisie vermaakt.

Het was een wilde avond. De wind gierde over de heuvels en rukte aan de luiken van Bommelstein, zodat het oude slot met vreemde geluiden en tocht gevuld was. Maar in de torenkamer, waar de bediende Joost van de televisie zat te genieten, was het warm en gezellig. Het gekletter van de regen werd overstemd door zang en snarenspel; en door de guitige voordracht op het scherm merkte hij niet, dat het plafond een lelijke verzakking begon te vertonen.
[…]
‘Waar haalt zo’n persoon het vandaan?’ vroeg de trouwe knecht zich af, toen de kunstenaar even pauzeerde.
‘Hatsekidee,
Wie doet er mee.
Mooi hoor. Zo’n beeldbuis biedt toch een rijke ontspanning, als men mij toestaat.’

Helaas zal het al snel zijn afgelopen met de kijkpret. Een lekkage op zolder veroorzaakt een koude douche. Dag warmte en gezelligheid.

Prachtig toch, deze passages…? De plaatjes links zijn telkens prachtige schilderijtjes die je laten huiveren van de snijdende kou. Maar ook de knusse plaatjes rechts mogen er wezen. 

De tekst versterkt dit alles nog eens. En dan ben ik nog niet ingegaan op de humor in de aangehaalde passages.

Voor mij zijn die sfeerbeschrijvingen, in beeld en woord, een van de belangrijkste redenen waarom ik zo geniet van de Bommelverhalen.