door Klaas Driebergen

Een paar maanden geleden schreef ik een ‘Bommelding’ over de oorsprong van de Oude Schicht. (Lees hem hier terug.) Ik vroeg me daarin toen af in hoeverre de Oude Schicht gebaseerd zou kunnen zijn op een werkelijk bestaande auto. Het bleek dat er in de literatuur over dit onderwerp diverse automodellen uit de begintijd van de autogeschiedenis aangewezen worden als het prototype van heer Bommels auto.

Ik eindigde ermee dat ik denk dat de échte voorlopers van de Oude Schicht niet in de werkelijkheid te vinden zijn, maar in de stripwereld. En dat wil ik nu toelichten.

Als Marten Toonder wilde weten hoe hij iets moest tekenen, keek hij vaak naar strips van anderen. Daarvoor had hij plakboeken vol uitgeknipte plaatjes, zijn befaamde ‘dievenboeken’, plus nog veel losse strippagina’s en stripboekjes. Ik denk dus dat Toonder zich ook voor het tekenen van heer Bommels auto niet baseerde op een bestaande auto, maar op een of meer auto’s van collega’s.

Om erachter te komen welke auto’s hiervoor in aanmerking komen, duik ik om te beginnen weer even in de Toonderliteratuur, die nu overzichtelijk is opgesomd in de onlangs verschenen Bommel literatuurgids. In de ‘Index zaken en begrippen’ staat onder het kopje Oude Schicht opgesomd wat er allemaal al over het wagentje geschreven is.

Dat levert in dit verband in elk geval één interessant artikel op, en wel een onderhoudend stukje dat Erik Können in juni 2011 publiceerde in Toondertijd (nummer 80), getiteld ‘Wie was de vorige eigenaar van de Oude Schicht’? Hij laat zien dat Popeye the Sailor in 1936 in vrijwel dezelfde auto rondrijdt als heer Bommel vanaf 1941:

Natuurlijk zijn er detailverschillen. Het meest in het oog vallend is dat het kapje hier is ingeklapt – het maakt me benieuwd of dat er in uitgeklapte stand net zo zou uitzien als op heer Bommels auto.

Toonder kende Popeye, dat is met zekerheid te zeggen. In zijn nalatenschap in het Literatuurmuseum bevindt zich een grote hoeveelheid Spaanstalige stripblaadjes in kleur. Het betreft met name de stripbijlage ‘Suplemento Multicolor de Historietas Cómicas’ uit de Argentijnse krant Crítica de la Argentina uit de tweede helft van de jaren dertig. Vermoedelijk kocht hij deze in Leiden bij de kraam van Bram Klein, waarover hij in zijn autobiografie schrijft. Er zijn nu en dan ook plaatjes uitgeknipt om te worden opgenomen in de ‘dievenboeken’.

Deze strip bijlage bevatte vooral vertalingen van Amerikaanse ballonstrips. Waaronder strips waarvan Toonder vaak heeft gezegd dat deze al vanaf zijn vroege jeugd tot zijn favorieten behoren, zoals Krazy Kat (hier El Gato Loco), The Katzenjammer Kids (Los Cebollitas y el Capitán) en Mutt and Jeff (Mutt y Jeff). En daarbij zit ook de strip Popeye (hier Los Líos de Dedalito y Espagueti geheten).

Ik heb al deze stripbladen (anderhalve doos vol) geheel doorgebladerd op zoek naar plaatjes van de ‘Oude Schicht’ van Popeye. Merkwaardig genoeg heb ik hem hierin niet gevonden… Popeye rijdt nergens auto in deze stripafleveringen. Dit sluit natuurlijk nog niet uit dat Toonder deze auto van Popeye gekend heeft, maar het is ook niet te bewijzen.

Tot mijn verrassing ben ik echter in een aantal ándere strips wél auto’s tegengekomen die veel van de Schicht weg hebben.

Allereerst: Mickey. Het model auto waarin hij rijdt varieert enigszins, maar het is vaak een Schichtachtig type:

Soms zit er ook een kapje op, maar dan ingeklapt:

In één verhaal heeft Mickey het kapje uitgeklapt tegen de sneeuw. Dat blijkt dan ook zijflappen te hebben:

(Tussen haakjes: kapje en zijflappen of niet – zonder voorruit lijkt me het rijden door de sneeuw alsnog een koude bedoening. Ik krijg ook weleens de bibbers als ik heer Bommel in de Oude Schicht door koude weersomstandigheden zie rijden.)

Nu zullen waarschijnlijk veel lezers bij het zien van deze auto’s van Mickey denken aan de beroemde auto van Donald Duck, de rode ‘Duckatti’. Ik wel tenminste. En ook die heeft veel van de bouw van de Oude Schicht weg.

Het is alleen moeilijker aan te tonen dat Toonder deze auto al kende toen hij de Oude Schicht voor het eerst tekende. In de genoemde stripbijlagen komt ook de strip Donald Duck voor, maar daarop is de auto van deze eend nergens te vinden. Mogelijk betreft het vooral strips uit de periode dat Donald Duck nog helemaal geen auto bezat. In de ‘Duckipedia’ valt te lezen dat de Duckatti voor het eerst voorkwam in de korte film Don Donald uit 1937, en in 1938 voor het eerst in een stripverhaal getekend werd door Al Taliaferro. (Of hij in het Engelse taalgebied ook Duckatti wordt genoemd, is mij trouwens niet helemaal duidelijk.)

Vergeleken met de allereerste Oude Schicht is Donalds auto wat ronder van vorm, en eigenlijk lijkt hij in dat opzicht meer op de Schicht van de latere verhalen. Met deze constatering is het dus ook best mogelijk dat Donalds auto enige invloed heeft gehad op de manier waarop Toonder de Oude Schicht tekende, maar dan wellicht pas later.

En dan is er de al genoemde strip Mutt and Jeff, getekend door Bud Fisher. De twee hoofdpersonages rijden regelmatig rond in een autootje dat ook sterk verwant is aan heer Bommels vierwieler. Het is een krakkemikkig wagentje waarmee ze heel wat pech doormaken.

Het wagentje heeft hier een neergeklapt kapje, maar dit zit er niet altijd op. Bijvoorbeeld niet in het volgende stripje dat in 1938 verscheen:

(Klik op het plaatje voor een grotere versie.)

Maar wacht even… Kennen we dit verhaaltje niet…?

Inderdaad: het werd door Toonder ‘geleend’ toen hij in 1945 het stripje ‘Tom Poes en heer Bommel in de mist’ tekende voor Ons Vrije Nederland!

(Klik op het plaatje voor een grotere versie.)

En dan is er nog het volgende stripje, Don Pingüino Hace y Deshace van Mo Leff, verschenen in 1935. Het autootje waarin deze figuren rondrijden ontbeert een kapje en portieren.

(Klik op het plaatje voor een grotere versie.)

Maar het is wel zeker dat Toonder ernaar gekeken heeft. Want… ook dít avontuur beleven Bommel en Tom Poes in Ons Vrije Nederland, in ‘Tom Poes gaat kampeeren’ (1945):

(Klik op het plaatje voor een grotere versie.)

Merk trouwens op dat Bommel in Ons Vrije Nederland rondrijd met een neergeklapt kapje. Dat komt ook in de jaren 1941-1944 in de dagstrip regelmatig voor.

In een andere doos met door Marten Toonder bewaarde strips trof ik een boekje aan van Ben Bowyang, een Australische gagstrip, getekend door Keith Martin. Ook dit boekje moet van eind jaren dertig stammen. En ook hierin wordt in Schichtachtige auto’s gereden. Met kapje, zowel in- als uitgeklapt.

Dat zo’n kapje niet altijd voldoende beschermt tegen de weersomstandigheden, is duidelijk in het volgende stripje.

(Klik op het plaatje voor een grotere versie.)

Tot mijn verbazing rijden er dus heel wat ‘Oude Schichten’ rond in stripland. En eigenlijk is dat niet zo vreemd, gezien het feit dat er ook in de werkelijkheid heel wat automodellen van dit type rondgereden hebben, zoals ik in mijn bovengenoemde ‘Bommelding’ constateerde.

De meest directe voorloper van de Oude Schicht van heer Bommel heb ik trouwens nog niet eens genoemd. Die is van Marten Toonder zelf, en komt voor in zijn strip Thijs IJs: de auto van Oom Brom.

De beer oom Brom zelf is overduidelijk een voorloper van heer Bommel. Die komt voor het eerst bij Thijs IJs op bezoek in ‘Thijs IJs en het verdwenen Noorderlicht’ (1936-1937), in zijn auto. Die heeft weer dezelfde basisvorm als veel hierboven getoonde auto’s, al ontbreekt het kapje:

Samen vertrekken ze erin naar de Noordpool. Oom Brom vertelt dat de auto zo goed rijdt omdat hij hem heeft ingesmeerd met wonderolie; lekke banden heeft hij met pleisters gerepareerd. Helaas houdt de wagen er na verloop van tijd mee op. Dat is vreemd, want als oom Brom de motor bekijkt, ziet hij ‘dat alles nog heel goed bevestigd zat met ijzerdraad, lijm en touwen’.

Het is duidelijk dat Toonder de auto van oom Brom in gedachten had toen hij die van heer Bommel ontwierp, want de staat van beide voertuigen en de wijze van onderhoud is vergelijkbaar. Zie het verslag van het eerste ritje waarbij Tom Poes meerijdt in ‘Tom Poes en de Drakenburcht’ (1941):

“‘Ik heb al die tandwieltjes een beetje afgevijld,’ legde heer Bommel uit. ‘Nu kan ik hem ineens in de vierde versnelling zetten, zie je? Ja, ja, ik heb die motor naar mijn eigen inzichten een beetje veranderd. Met wat ijzerdraad en stevig bindtouw doet men wonderen.’ (…)
De Oude Schicht klom knallend en krakend de heuvels op en stoof er piepend en hijgend weer af.
‘Een goede wagen, niet?’ vroeg heer Bommel tevreden. ‘Ja, ja, die motor doet het goed, maar die banden zijn minder. Weliswaar heb ik ze met likdoornpleister en verbandgaas aardig opgeknapt, maar het blijft toch een zwak punt. Ik hoop maar...’
Op dat moment gaf de Oude Schicht een harde knal, hij begon te rukken en te stoten en stond toen opeens met een schok stil.
‘Wat zullen we nu hebben?’ bromde heer Bommel bezorgd, terwijl hij uit de auto klom. ‘Er is iets niet in de haak, dat is vast. Hm, eens even kijken... Alle touwtjes zitten nog vast, dat is het niet. Wat ik nodig heb, is een paar druppeltjes wonderolie, maar dat heb ik niet bij me. Of een aspirientje in het koelwater, dat wil ook weleens helpen.’”

Afijn, als ik dit alles zo overzie, lijkt het me aannemelijk dat Toonder de Oude Schicht niet op één concreet voorbeeld heeft gebaseerd. De directe voorvader ervan werd vijf jaar eerder bereden door oom Brom, maar op het moment dat Toonder heer Bommel een auto liet aanschaffen, had hij hoogstwaarschijnlijk meerdere voorbeeldauto’s in zijn bezit die hij als model heeft kunnen gebruiken.

Misschien wordt de Oude Schicht daarmee wel ietsje minder speciaal dan hij altijd voor me was. Het bijzondere zit hem vooral dat heer Bommel nog zo lang blijft rijden in een vooroorlogs automodel, tot het einde toe, in 1986.