door Klaas Driebergen

Voor mij ligt een nieuw boek. Een boek waar ik als Bommelliefhebber en -onderzoeker enorm blij mee ben. Het heet: Nu begrijpt u wat ik bedoel! Het heeft een groot formaat (A4), is voorzien van een harde kaft, telt 378 pagina’s en weegt zo’n twee kilo. En dan is het nog maar één deel van wat in totaal een reeks van drie moet gaan worden.

Dit eerste deel is in werkelijkheid deel 2: het behandelt de verhalen die verschenen van 1954 tot 1965: de periode dat Toonder in Blaricum woonde, en daarom door de auteurs Toonders ‘Blaricumse periode’ genoemd. De periode daarvóór en daarna hebben we dus nog te goed in de nog te verschijnen delen 1 en 3.

De makers van het boek zijn Jack Didden, Erik Können en Paul Verhaak. Alle drie enorme Bommelfanaten, dat is goed te merken.

De basis voor dit boek werd gelegd door een vergelijking te maken tussen de oorspronkelijke tekst van de Bommelstrip, zoals hij in de dagbladen verscheen, en de tekst van de boekuitgaven. Daar zitten namelijk nog weleens verschillen tussen: vaak kleine, soms grotere.

Marten Toonder schreef zijn verhalen vaak onder tijdsdruk. Er moest immers elke dag weer een nieuwe aflevering in de krant. Hij was bij nader inzien niet altijd even tevreden met de oorspronkelijke versie. De uitgave van de verhalen in boekvorm bood hem dan de gelegenheid om verbeteringen aan te brengen, en die benutte hij graag.

Het ging dan bijvoorbeeld om het verbeteren van fouten en inconsequenties, het inkorten van te lange teksten, het verwijderen van herhalingen die in de krantenaflevering noodzakelijk waren om de lezer de aflevering van de vorige dag in herinnering te brengen maar die in de boeken overbodig waren geworden. In de boekuitgaven werd een overdaad aan stereotype uitdrukkingen (zoals heer Bommels vaak herhaalde ‘als je begrijpt wat ik bedoel’) die in de krantentekst niet storend was, geschrapt. Er werden nogal eens zaken geüniformeerd. Bijvoorbeeld: waar in de dagbladtekst nog weleens ‘de heer Bommel’ naast ‘heer Bommel’ werd geschreven, is dit in de boekuitgaven consequent ‘heer Bommel’.

In mijn BommelDingen heb ik al weleens gewezen op kleine verschillen tussen de oorspronkelijke tekst uit de dagbladen en die in de boeken. Het is geweldig dat er nu een complete inventarisatie is gemaakt van de verschillen tussen de teksten. Wat een monsterklus om de diverse versies met elkaar te vergelijken en alle wijzigingen op te sporen!

Nu is het niet zo dat ál die verschillen in dit boek zijn opgenomen – dat zou een saaie opsomming worden.

In het boek wordt aan elk verhaal een apart hoofdstukje gewijd, van ‘Tom Poes en de waarzegger’ (BV 61 uit 1954) tot en met ‘Heer Bommel en de Labberdaan’ (BV 110, 1965). Elk hoofdstuk begint met een samenvatting van het betreffende verhaal. Daarna volgt een inhoudelijk commentaar erop, waarin ingegaan wordt op de thematiek en achtergronden ervan en allerlei observaties worden gedeeld. Vaak hoogst interessant om te lezen!

Een voorbeeldje. Van het verhaal ‘Heer Bommel en het ontstoffen’ (BV 94, 1961) wordt verteld dat de directe inspiratiebron werd gevormd door ‘de omstreden tentoonstelling “Bewogen Beweging” in het Stedelijk Museum te Amsterdam, 1961. Kunstenaar Jean Tinguely zette de geijkte kunstopvattingen op losse schroeven door schijnbaar willekeurig machineonderdelen, fietswielen en ander oud roest etc. aan elkaar te lassen en machinaal in beweging te brengen.’ Zo is de merkwaardige eenwieler op het plaatje hieronder een toespeling op het kunstwerk van Marcel Duchamps dat op de voorpagina van de tentoonstellingscatalogus stond:

Interessante informatie, voor mij nieuw.

Na dit commentaar volgt in ieder hoofdstuk een analyse van de bevindingen die de vergelijking van de verschillende tekstversies van het betreffende verhaal opleverde. Na wat statistiekjes (het aantal wijzigingen in het verhaal, het gemiddelde aantal wijzigingen per aflevering, enzovoort) wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste verschillen, waarbij telkens ook de vraag wordt gesteld wat de achterliggende redenen zouden kunnen zijn geweest van de aangebrachte wijzigingen. Daardoor wordt inzichtelijk dat de meeste wijzigingen verbeteringen waren – al signaleren de auteurs ook nogal eens veranderingen die vragen oproepen. (En natuurlijk blijft het daarbij soms gissen, waarbij je als lezer van dit boek ook vaak weer je eigen ideeën kunt hebben over of een wijziging al dan niet geslaagd is.)

Zoals we net al zagen, verwijst Toonder in zijn verhalen weleens naar de directe actualiteit. Soms zijn deze toespelingen in de boekuitgaven verwijderd, aangezien die voor latere lezers niet meer goed te begrijpen waren of als ouderwets zouden kunnen worden ervaren. Ik vind dat zelf een interessante categorie onder de vermelde wijzigingen.

Zo zei Dolf Doffer in ‘Tom Poes en de doffe Doffer’ (BV 62) in de dagbladen in 1954 nog: ‘Ken je de boogie-woogie? Niet? Nou, dan zal ik je die wel eens even bijbrengen, zus!’ Een ‘tijdgebonden passage’, concludeert Erik Können, die vermoedelijk om die reden dan ook is weggelaten.

We leren ook dat in hetzelfde verhaal voor het eerst in de Bommelsaga een televisie voorkomt. Het gaat om het volgende toestel van heer Bommel, in aflevering 2356:

Hierover merkt Können op: ‘Het apparaat op de afbeelding stamt duidelijk uit de pioniersjaren van de TV. Geen wonder dus, dat het woordje “nieuwe” is weggehaald uit “heer Ollies nieuwe televisietoestel”.’

Ook het volgende voorbeeld heeft met de opkomende televisie te maken. In ‘Tom Poes en de wraakgier’ (BV 71, 1956) verzucht heer Bommel: ‘De tegenwoordige generatie zit geheel verslapt in de bioscoop’ (afl. 2937). Dit werd in de boekuitgaven: ‘… voor de t.v.’. Hierover wordt geconstateerd: ‘De opkomst van de TV kwam al spoedig meer in aanmerking om op de hak genomen te worden dan het bioscoopbezoek.’

Een andere interessante categorie van wijzigingen heeft te maken met het feit dat de personages op de tekeningen dieren zijn, hoewel ze zich als mensen kleden en gedragen. In de tekst is hier in de regel niets van te merken. Maar dit boek laat zien dat in de dagbladverhalen nog weleens van dit principe werd afgeweken. Dan werd Tom Poes een ‘slimme poes’ genoemd, of heer Bommel een ‘herebeer’. Er werd soms over de ‘snavel’ van de markies De Canteclaer of van Wammes Waggel gesproken. In de boeken werd dit dan aangepast: de snavel van de markies werd een mond, die van Wammes Waggel een neus. Door het boek heen kom je hier regelmatig voorbeelden van tegen.

En zo valt er veel leuks te ontdekken in dit boek. Ik heb het nog lang niet uit, want dit is niet een boek om in één keer achter elkaar uit te lezen. Dit moet je erbij pakken als je een Bommelverhaal leest, om dan wat extra wetenswaardigheden over dat verhaal tot je te nemen. Of je moet er lekker in bladeren, om je dan nieuwsgierig te laten maken naar hoe een verhaal ook alweer ging. En dat dan weer eens te herlezen.

Een mooi nieuw standaardwerk binnen de Bommelkunde, dat voor de ware Bommelliefhebber garant staat voor dagenlang genieten. En dan moeten de delen 1 en 3 nog komen!

Nu begrijpt u wat ik bedoel! is uiteraard rijk geïllustreerd. Het is te bestellen op de website van de voor dit boek opgerichte uitgeverij Pas Producties. Het zal ook de koop zijn op de Zaltbommelse Bommeldagen.

*

Zaltbommelse Bommeldagen

Ja ja, dit jaar maar liefst twéé Zaltbommelse Bommeldagen! Deze zullen plaatsvinden op zaterdag 14 en zondag 15 maart aanstaande in De Poorterij in Zaltbommel (Nieuwstraat 2). Op zaterdag ben ikzelf ook aanwezig met een stand met mijn eigen boeken en geef ik twee lezingen:

• ‘Heer Bommel en de Bijbel’ (11:15 uur, De Kapel)
• ‘Marten Toonder en Ierland’ (15:00 uur, De Kapel)

Ook Historizon zal aanwezig zijn met informatie over de Toonderreis naar Ierland.

Bekijk hier het volledige programma van de Zaltbommelse Bommeldagen.