door Klaas Driebergen

Toen ik als kind weleens een blik wierp in de ‘grote-mensen-boeken’ van Bommel uit de boekenkast van mijn ouders, was daarin één ding dat mij enorm intrigeerde (naast de knokige bomen en cowboymannetjes die zomaar uit de televisie stapten). Dat was de auto waarin die beer met die ruitjesjas rondreed.

Een merkwaardige auto, en dan vooral vanwege dat mysterieuze kapje erop. Het was een auto zoals je die nooit in het echt zag. Maar deze auto paste helemaal in de rest van die geheimzinnige wereld die ik op die plaatjes zag.

Maar is dat eigenlijk zo? Is de Oude Schicht een auto die niet in werkelijkheid bestaat? Waar komt hij dan vandaan?

Het is goed om allereerst even de alleroudste Oude Schicht in de herinnering te roepen. Deze wordt luidruchtig geïntroduceerd in Tom Poes-verhaal nummer 5, ‘De drakenburcht’ (1941):

“Op dat moment hoorde hij [Tom Poes] buiten een vreemd lawaai. Er klonken knallen, die steeds dichterbij kwamen, er piepte en knarste iets en vlak voor Tom Poes’ deur was er een verschrikkelijk harde slag. Grote rookwolken kwamen door de open deur naar binnen en een vreemde geur verspreidde zich door het kamertje.”

Dit kabaal blijkt veroorzaakt te worden door heer Bommel.

“… omdat de afstanden te groot zijn om te voet te worden afgelegd, heb ik de Oude Schicht gekocht. Kom naar buiten, dan kun je hem zien. Het is een heel goed wagentje, Tom Poes, en ook nog betrekkelijk nieuw. Zeker niet ouder dan dertien jaar. Ja, toen ik hem kreeg, was hij een beetje in verval, maar ik heb hem eigenhandig opgeknapt. Zo zie je, Ollie B. Bommel heeft overal verstand van en speciaal van auto’s, dat verzeker ik je. Een goed merk is het ook, een PK is het, dat staat er binnenin.”

Een belangrijk verschil met de latere Schicht is dat het kapje aan de voorkant door twee staken wordt ondersteund. De reden dat Toonder dit later weggelaten heeft, zou kunnen zijn dat ze hinderlijk zijn bij het tekenen van de inzittenden.

Maar goed, de Oude Schicht is volgens heer Bommel dus een PK… Nu ben ik geen grote autokenner, maar toch weet ik dat met PK iets anders bedoeld moet worden. Maar wat is dan wél het merk?

Laten we de Bommelliteratuur erbij pakken. Dat kan nu dank zij de Bommel literatuurgids, die binnenkort verschijnt. Dat boek ontleent zijn waarde mede aan de door Hugo Klooster zo zorgvuldig samengestelde registers.

Wie in de ‘Index zaken en begrippen’ de Oude Schicht opzoekt, vindt een vrij grote hoeveelheid verwijzingen naar publicaties waarin de auto van heer Bommel vanuit uiteenlopende invalshoeken wordt beschouwd. Ik licht er een aantal artikelen uit waarin hij met bestaande automerken in verband wordt gebracht.

Het is opvallend dat de Oude Schicht in publicaties van de laatste decennia vaak met het oude merk Spyker wordt vereenzelvigd, ook bijvoorbeeld in een gespecialiseerd blad als de Autokampioen. Volgens een artikel uit 1998 van Jeroen Ekeler was het ‘de kleine tweecilinder “7PK”, die tekenaar Marten Toonder inspireerde tot de Oude Schicht van heer Bommel’. Wie deze auto op internet zoekt, vindt hem al snel op de website van het Louwman Museum:

Ook dit Haagse museum twijfelt er niet aan dat de Oude Schicht op deze tweezitter-Spyker uit 1912 is geïnspireerd. En op het eerste gezicht geef ik ze geen ongelijk.

Toch zijn er ook andere auto’s als de oer-Oude Schicht bestempeld.

In 1993 publiceerde De Limburger een artikeltje met de titel ‘De Oude Schicht van Ollie B. Bommel staat in Bunde’. Daarin komt een liefhebber uit die plaats aan het woord over zijn Metz 22 uit 1913, afkomstig uit Canada. Hier een afbeelding van een Metz uit 1912, gevonden op internet:

De Gelderlander meldde in 1998 de verhuizing van ‘de Bommel-auto’ van het Nijmeegse fietsmuseum Velorama naar ‘het nieuwe automuseum in het Friese Joure’. Het ging om een ‘voiturette met linnen kap’ uit 1909, die ‘waarschijnlijk model [heeft] gestaan voor de Oude Schicht’.

Helaas is het nog niet makkelijk na te gaan om welke auto dit precies gaat. Er is namelijk geen automuseum in Joure – niet meer althans. Speurwerk hiernaar leverde niet meer op dan dat er in Joure wel een galerie met oldtimers is geweest, maar de eigenaar is enkele jaren overleden. Dus mocht iemand tips hebben…

Wel heb ik wat zitten googelen op te term voiturette: dat was in de eerste helft van de twintigste eeuw de benaming voor een klein soort auto. Zoeken op voiturettes levert inderdaad auto’s op die veel van de Schicht weg hebben, met een vergelijkbare kap erop. De mooiste vond ik deze Renault AM uit 1909:

Natuurlijk kan een blik in het onvolprezen Bommellexicon van Pim Oosterheert (2005) niet ontbreken. Interessant vind ik de analyse daarin van de bouw van de Oude Schicht:

“In werkelijkheid is de Oude Schicht een samensmelting van verschillende fabrikaten. Zo is de dakconstructie verwant aan die van een Clément Bayard uit 1912, maar ook aan de Spijker uit datzelfde jaar. De naafvormige uitsteeksels aan de wieldoppen roepen associaties op met de Packard 626 van 1929, terwijl de oorspronkelijke radiator doet denken aan een Ford, model T, anno 1925.”

In het hoorspel Bommel heeft men op basis van Oosterheerts analyses voor het motorgeluid van de Oude Schicht dan ook dat van de Clément-Bayard uit 1912 genomen. ‘Ik vond een rijk bandje, met starten, rijden en remmen’, aldus regisseur Peter te Nuyl (in NRC Handelsblad, 2007). Hier is een Clément-Bayard uit 1913 die ik vond op internet:

Het is duidelijk dat er rond Toonders geboortejaar 1912 heel wat autotypes rondreden die in hoofdlijnen wel iets ‘Schichtigs’ hebben.

Maar hoe dacht Toonder er nu zelf over…?

Welnu, ook daar bestaat een bron voor. Volgens Toonder was de eerste T-Ford het prototype voor de Oude Schicht. Dat blijkt uit het interessante artikel ‘De eerste liefde van Marten Toonder’ uit Revue (1963), waarin Toonder vertelde over de verschillende auto’s die hij tot dan toe zelf had bezeten. Naar eigen zeggen kwam hij toen hij ‘naar een model zocht voor een voor heer Bommel bij uitstek geschikte automobiel’, uit op de T-Ford.

Hier een Ford Model T uit 1910:

Zie ook deze uit 1917:

Interessant is dat Toonder in dit artikel een duidelijke voorkeur uitspreekt voor dit soort oudere auto’s:

“Net als deze heer Bommel heb ik weinig ‘motorisch’ gevoel. Ik loop echt niet warm voor mooie auto-modelletjes of pittig hoge topsnelheden. Voor mij geldt: als ’t maar rijdt, en ik vind daarom zo’n Oude Schicht, en ook dus de klassieke T-Ford, eigenlijk een geweldige auto-mobiel: een échte ‘zelf-beweger’, die enige lieden tegelijkertijd op aangename en gemakkelijke wijze transporteert. Die oude wagens, en ook m’n Oude Schicht, zijn bijzonder functionele voertuigen, zonder flauwekul of onzin eraan. De vórm van die wagens is zonder meer goed. De auto’s nú…? ’t Zijn eigenlijk protsvoertuigen geworden, met al dat blik en chroom eraan.”

Maar goed, wie de Oude Schicht en de T-Ford naast elkaar legt, ziet toch nog altijd veel verschillen. Ik denk dus niet dat Toonder letterlijk de T-Ford na heeft zitten tekenen. Inmiddels weet ik bovendien dat je Toonders uitspraken altijd met een korreltje zout moet nemen. Het verhaal is bij hem meestal belangrijker dan de waarheid.

Zelf ben ik zoals gezegd geen auto-expert, en zeker geen kenner van oldtimers, en mij valt mij bij het overzien van al deze auto’s uit de jaren 1900-1920 vooral op hovéél Oude Schicht-achtige wagens er daadwerkelijk rondgereden hebben, en dat ook het merkwaardige kapje in zijn oervorm niet door Toonder uit de duim gezogen is.

Een mooie conclusie vond ik in het kleine boekje De Oude Schicht. Automobiliteit in Rommeldam (uitg. Ton Paauw, 2003): daar wordt door samenstellers Weijman en Agterberg de vraag opgeworpen wat ‘het archetype [is] waarop al onze moderne automobielen zijn gebaseerd’. Volgens hen is dit de Oude Schicht, en is het Toonder die ‘alle oerontwerpen in de Oude Schicht heeft samengevat’…

Er valt nog véél meer over dit onderwerp te melden. Ik ben bijvoorbeeld benieuwd of er lezers zijn die nog andere automodellen kunnen noemen die sprekend de Oude Schicht zijn.

Maar vooral denk ik (met anderen) dat de échte voorlopers van de Oude Schicht niet in de werkelijkheid te vinden zijn, maar in de stripwereld. Daarover een andere keer.

Je ziet hier een mooi voorbeeld van interessante dwarsdoorsnedes die je over Bommelgerelateerde onderwerpen kunt maken dank zij de in aantocht zijnde Bommel literatuurgids. Koopt hem hier en zegt het voort!