door Klaas Driebergen

Afgelopen weken schreef ik over de ‘gedaanteveranderingen’ van en naar dieren die de magister Hocus Pas bij zichzelf en bij anderen teweegbrengt. Als je met deze bril naar de Bommelverhalen kijkt, blijken er ook nog andere verhalen interessant te zijn, waarin Hocus Pas niet optreedt. En een complicerende maar leuke factor in de Bommelverhalen is dan dat de meeste personages ‘antropomorfe dieren’ zijn.

Deze week kijk ik naar ‘De gekikkerde vorst’ (1977). Over een in een kikker betoverde prins… En in welk ander verhaal wordt ook gerept van omtoveren in kikkers?

Heer Bommel en Tom Poes ontmoeten tijdens een vaartochtje op de Woelerplas een pratende kikker. En ook in de wereld van Rommeldam, waarin alle personages als mensen sprekende dieren zijn, is een pratende gewone kikker is vreemds – of, in de woorden van professor Prlwytzkofski, een ‘plapperendes frosje’ iets buitenordentelijks.

Het dier verklaart ‘een gekikkerde voorzitter’ te zijn, of anders gezegd ‘een betoverde prins’. Kennelijk heeft hij tijdens zijn betovering wel zijn stem behouden, net als de kinderen van Lir uit het Ierse verhaal dat ik vorige week aanhaalde.

Heer Bommel herkent in de beklagenswaardige figuur direct een misstand die hij recht wil zetten, en hij neemt het dier mee naar Bommelstein.

Daar is Joost niet blij mee.

‘Excuseer, heer Olivier’, sprak hij ten slotte met kille stem. ‘Ik keur het af, dat de gast op de tafel zit, met uw goedvinden. En bovendien stuit het me tegen de borst, dat dit dier behandeld wordt als een gelijke. Op deze manier is het einde zoek. Men kan van mij toch niet verwachten, dat ik een kikvors bedien?’

Als heer Bommel de kikker vraagt hoe hij weer onttoverd kan worden, reageert deze:

‘Jij hebt nu weer niet genoeg ontwikkeling’, riep de kikker smalend. ‘[…]. Jij hebt zeker geen baker gehad. Iedereen weet, dat een betoverde voorzitter een zoen van een prinses nodig heeft.’

Het dier verwijst hier naar het sprookje van ‘De kikkerkoning’, dat bekend werd doordat de gebroeders Grimm het in hun in Kinder- und Hausmärchen (1812) opnamen als ‘Der Froschkönig oder der eiserne Heinrich’, in het Nederlands ‘De kikkerkoning of de IJzeren Hendrik’.

Je kunt dit sprookje hier nalezen, maar het verhaal is bekend: een prinses laat haar gouden bal in het water vallen waarna een kikker deze eruit haalt, op voorwaarde dat ze belooft zijn speelmaatje te worden. Ze vergeet haar belofte snel, maar wordt daar door haar vader de koning aan gehouden als de kikker zich bij de maaltijd aandient. Tot haar afgrijzen eet het dier mee van haar bord – het moment waar Toonder naar knipoogt via de afkeer van Joost.

Als de kikker ook met haar mee naar bed wil, werpt de prinses in de oorspronkelijke versie van Grimm het dier tegen de muur, waarna dat verandert in een prins, ‘een koningszoon met zeer schoone en vriendelijke oogen’. Maar in latere versies van het sprookje neemt hij weer zijn ware gedaante aan nadat ze hem een kus gegeven heeft, en die versie is het waarmee inmiddels al vele generaties kinderen zijn grootgebracht.

Heer Bommel vindt een prinses in de persoon van prinses Kirha. Door haar kus (die ze geblinddoekt uitvoert) verandert de kikker in de prins Krokko van Krokanje die hij vroeger geweest is.

Heer Bommel en Tom Poes bleven echter verbijsterd achter. Ze waren geheel sprakeloos, want daar voor hen op de tafel zat nu een figuur in gevechtskleding, die hen breed toelachte.
‘Zo zie je me eindelijk in al mijn heerlijkheid’, sprak hij. ‘Een groot historisch moment is aangebroken. Het is geweldig om zo opgekikkerd te zijn.’

Het opvallende van deze figuur is dat hij nog steeds gedaante van een kikker heeft. Hij is alleen een stuk groter en draagt een uniform, inclusief medailles. Die kleding en ornamenten krijgt hij er tijdens de transformatie blijkbaar gewoon bij.

En ineens valt me op dat ditzelfde ook bij de eerder besproken gedaanteveranderingen het geval is… Als Hocus Pas in een kraai verandert, blijft zijn pij niet achter op de plek waar hij stond, in ‘De betoverde spiegel’ verandert een kale vogel in een edelman in vol ornaat, de vismannen in ‘De schat op de zeebodem’ wandelen als ze weer mensen zijn gekleed en wel het water uit, en de trullen in ‘De trullenhoedster’ hebben na hun onttovering behalve hun gewone gestalte gelukkig ook hun kleding weer terug.

Het vervolg van ‘De gekikkerde vorst’ heeft verder weinig met het sprookje van Grimm te maken: zoals altijd weeft Toonder veel elementen van diverse herkomst ineen tot een geheel nieuwe vertelling. Zijne Excellentie Voorzitter Papa Krokko is een mooie verwijzing naar François Duvallier, bijgenaamd Papa Doc, van 1957 tot 1971 dictator van Haïti. Net als deze (en andere dictators) voert hij een waar schrikbewind, waarbij hij zijn tegenstanders dreigt met ‘afschaving’.

Ook heer Bommel lijkt lijkt daar op zeker moment slachtoffer van te worden, maar gelukkig heeft Tom Poes dan ondertussen begrepen hoe Krokko betoverd is geraakt. Dat blijkt in zijn geval helemaal niet door toedoen van een tovenaar of heks te zijn gebeurd, en ook door boze opzet. Tom Poes regelt een nieuwe ontmoeting met prinses Kirha, op wie de leider verkikkerd is, maar ditmaal zonder blinddoek. En als zij de prins ziet, krijgt ze een onbedaarlijke lachbui die hem weer doet ineenkrimpen tot een gewone kikker.

Maar dat gaat gepaard met iets opvallends.

Zijn jas blijft ditmaal wel achter!

Prachtig hoe Toonder in ‘De gekikkerde vorst’ een oud sprookje nieuw leven inblaast door het te combineren met eigentijdse elementen – die het verhaal nog altijd actueel maken, kijk maar naar landen als Wit-Rusland en Myanmar.

Tot slot haal ik er nog even een ander Bommelverhaal bij waarin er gesproken wordt over het veranderen in kikkers. Zoals gezegd: je zou verwachten dat dit het werk is van tovenaars of heksen. In ‘De grijze kunsten’, verschenen kort vóór ‘De gekikkerde vorst’, wordt een heks ten tonele gevoerd: Neppa Kornoelje. Als zij Wispel, een ‘trollig’ en ‘trenzig’ lid van het Kleine Volkje, onder haar hoede krijgt om hem te leren een goede daad te doen, besluit ze:

‘Ik zal hem voor een poosje in een kikker veranderen’, hernam Neppa met een kakelend lachje. ‘Dat zal hem leren.’

Maar hoe ze ook probeert, haar bezweringen halen niets uit: ze kan niet meer toveren. Niet voor niets heeft ze juist ‘bericht gekregen van het kollenvakverbond, dat ze vóór de lente haar vakvrouwschap moest bewijzen, omdat ze anders geschrapt zou worden.’ Bijvoorbeeld door in de toekomst te kijken, iemand onzichtbaar te maken of iemand te veranderen. Heer Bommel concludeert aan het einde van het verhaal dat dat laatste haar gelukt is: ze heeft zonder het te weten Wispel zó veranderd, dat hij een goede daad kon doen. Een innerlijke verandering dus.

Zou deze heks die iemand níet in een kikker kan omtoveren, Toonder op het idee gebracht hebben om een verhaal te maken over een prins die wél in een kikker verandert…? Maar dan niet door een hekst maar door een betoverende lach?

Het moet haast wel… Twee verhalen later zou hij dit idee al uitvoeren.