door Klaas Driebergen

Tom Poes kreeg zijn naam van het roze gebakje. Ik schreef er vorige week over.

Pas daarna dacht ik: het is toch eigenlijk wat. Je zou maar naar een taartje genoemd zijn… En dan nog wel een roze, kleverig, mierzoet soort puddinggebak waarvan het de meeste mensen bijzonder veel moeite kost om het zonder knoeien op te eten.

Gelukkig voor Tom Poes is de gebaksassociatie niet de enige kant die je op kunt als je gaat kijken naar de achtergrond van zijn naam. Toonder zegt daar iets over in zijn autobiografie, in het gedeelte over de vondst van de naam Tom Poes dat ik vorige week ook al aanhaalde:

Het is moeilijk werk om een naam te verzinnen die in het gehoor blijft hangen, en ik hing dan ook uitgeput in een stoel bij het raam toen Phiny thuiskwam van het boodschappen doen. Dat was in die tijd niet eenvoudig, omdat vele levensmiddelen alleen maar op de bon te krijgen waren. Het was merkwaardig dat er nog heel wat snoeperij vrij te koop was, en zij maakte daar dikwijls gebruik van door de aankoop van enkele moorkoppen, die we dan bij de koffie nuttigden.
‘Wat zit je daar raar,’ zei ze, terwijl ze de kopjes volschonk. ‘Moet je niet werken? Je hebt Hannibal nog niet af.’
Ik legde uit dat ik om drie uur die afspraak had, zonder dat ik een naam wist voor de poes. Ze keek verrast op van haar gebakje, en zonder verder na te denken riep ze lachend dat ik hem toch Tompoes kon noemen. Die had ze net gezien bij Berkhof: een stapeltje tompoezen.
Ik leefde op. Niet, omdat ik van dat soort taartjes hield, maar omdat het een bekende naam was. In Frankrijk heeft een Friese lilliputter geleefd die Tom Pouce genoemd werd. De koning bevorderde hem tot generaal, en koningin Victoria wilde niet achterblijven, zodat ze hem admiraal maakte. Tom Poes had dus een mooie achtergrond en een bekende klank in het gebakswezen, zodat ik opgewekt naar Fraenkel toog.
Die was het meteen eens met de naam, want hij kende het bestaan van de Engelse Tom Puss.
‘Een dwerg uit de vorige eeuw,’ zei hij knikkend. ‘Goed!’

Wat Toonder hier zegt over de bekende lilliputter Tom Pouce behoeft enige toelichting en correctie. In werkelijkheid gaat het om Charles Sherwood Stratton (1838–1883), een Amerikaanse dwerg die al op jonge leeftijd sterk achter bleef in de groei en nooit langer werd dan 89 centimeter. Hij werd al op jonge leeftijd opgenomen in het circus van Phineas Taylor Barnum (1810-1891), die hem Tom Thumb noemde, naar een minuscule, duimgrote ridder uit de Arthursagen, en ook nog ‘generaal’ voor zijn naam zette omdat hij zo mooi kon salueren en met een speelgoedzwaard kon zwaaien. Hij werd onder andere bekend met zijn Napoleon-imitaties en kon goed dansen en zingen.

Hier een foto van generaal Tom Thumb met P.T. Barnum:

Tom Thumb werd in Amerika razend populair en Barnum ging ook met hem op tournee in Europa (waarbij koningin Victoria inderdaad verrukt van hem was), waar hij vooral bekend werd onder de naam Tom Pouce, de letterlijke Franse vertaling van zijn naam. Pouce is het Franse woord voor ‘duim’ en heeft dus niets met poezen te maken.

In 1958 trad hij ook op in Nederland, onder andere tijdens de Amsterdamse kermis in september in het Vaudeville Theater aan de Singel in Amsterdam (ik zal erop wijzen tijdens de Bommelwandelingen door Amsterdam!).

Generaal Tom Pouce werd in ons land wellicht niet zo enthousiast onthaald als elders, omdat in diezelfde jaren ook de in 1845 in Franeker geboren dwerg Jan Hannema optrad als admiraal Tom Pouce, die met zijn naamkeuze handig meeliftte met de bekendheid van de generaal.

Rond diezelfde tijd werd in ons land een nieuwe lekkernij geïntroduceerd, die lijkt op millefeuille-achtige gebakjes die elders in Europa in trek raakten. Men beweert dat de Nederlandse variant voor het eerst werd gemaakt door een Amsterdamse banketbakker tijdens die kermis, en het terechte vermoeden bestaat (onder andere het Woordenboek der Nederlandsche Taal wijst hierop) dat hij deze gebakjes naar Tom Pouce noemde vanwege de populariteit van zowel de generaal als de admiraal.

Tijdens het schrijven van dit ‘Bommelding’ heb ik gebruikgemaakt van twee artikelen over dit onderwerp dat Toonder ook in zijn archief had. Een uitgebreide historische uiteenzetting door Marcel Grauls uit het AD Magazine van 17 april 2004, maar ook een artikeltje van Ewoud Sanders in NRC Handelsblad van 19 maart 1991 (lees het hier). Op het moment dat dit laatste stuk verscheen was Toonder zijn autobiografie aan het schrijven, maar het lijkt er toch niet op dat hij het geraadpleegd heeft toen hij aanbeland was bij het verhaal over de geboorte van Tom Poes, want hij haalt de generaal en de admiraal door elkaar. Of hij kon het even niet meer vinden.

In het Frans heeft het woord tom-pouce overigens de betekenis gekregen van ‘klein mannetje’, maar het wordt ook gebruikt om een korte damesparaplu mee aan te duiden.

Met dat laatste heeft onze Tom Poes weinig meer te maken. Maar een lezer van ‘Bommeldingen’ wees mij er nog op dat een kater in het Engels wordt aangeduid met het woord tomcat. Ook dat woord kan bewust of onbewust hebben meegespeeld bij de naamgeving van de jonge vriend.

Maar goed: oké, Tom Poes is dus wel vernoemd naar een gebakje, maar er lijkt in zijn naamgeving méér te hebben meegespeeld dan de ‘bekende klank in het gebakswezen’. Het verhaal van Generaal Tom Pouce is fascinerend, en een goed verhaal was aan Toonder altijd besteed.

Tot slot. Er kleven nog een paar eigenaardigheden aan Tom Poes’ naam, als je het mij vraagt.

Ten eerste wordt erin benadrukt dat Tom Poes een poes is. En dat terwijl van de meeste figuren in de wereld van Rommeldam juist heel weinig nadruk wordt gelegd op hun dierlijkheid. Vooral in de latere verhalen tenminste; ik schreef in een eerder Bommelding al dat Toonder hier in de oudere verhalen veel minder strikt in was. Dit komt dus meer voor in de naamgeving van de figuren: ook Wolle Waf, Sickbock, Wal Rus, Bulle Bas, Bul Super, Fanth, Pieps en zelfs Wammes Waggel dragen namen die verwijzen naar hun dierlijkheid.

De tweede eigenaardigheid is dat hij een gewone, bekende jongensvoornaam draagt, namelijk Tom, maar dat niemand Tom Poes ooit ‘Tom’ noemt, maar altijd ‘Tom Poes’. Zijn voor- en achternaam zitten onwrikbaar aan elkaar geklonken alsof de spatie er niet tussen zat.

Tom Poes is geen gewone Tom, maar Tom Poes. En geen gewone poes, maar Tom Poes.

*

Bommelwandeling door Amsterdam

Vorige week kondigde ik de wandelingen door het Amsterdam van Marten Toonder aan die ik organiseer. De wandeling van 12 juli is inmiddels volgeboekt, maar opgave voor 6 augustus en 3 september is nog mogelijk.

Lees hier meer