door Klaas Driebergen

Kwetal spreekt een merkwaardig taaltje. Net als de andere dwergen die in de Bommelverhalen het ‘Kleine Volkje’ worden genoemd. Het is in principe Nederlands, maar er zitten toch ook veel woorden in die wel Nederlands klinken, maar die we toch niet kennen.

Had Marten Toonder bij het bedenken van dit soort woorden altijd een duidelijke betekenis in gedachten? In het Toonderarchief deed ik een verrassende vondst die hier antwoord op geeft. Tijdens mijn online Bommellezing van vorige week over Toonders nonsenstaal en -poëzie heb ik daar al wat van laten zien. Zoals ik toen beloofde, kom ik hier nu in Bommeldingen op terug.

In de nalatenschap van Marten Toonder in het Literatuurmuseum bevindt zich een groot aantal manuscripten van Bommelverhalen. Het gaat vooral om de latere verhalen.

Van veel verhalen zijn meerdere versies aanwezig: vaak een door Toonder zelf getypte tekst waarin hij met de pen allerlei wijzigingen in heeft aangebracht, en een in het net getypte versie. Dat overtypen werd door iemand anders gedaan. Kopieën van deze nette versie werden waarschijnlijk naar de kranten opgestuurd.

Ik ontdekte in die ‘nette versie’ van twee verhalen potloodaantekeningen in de marges, in het handschrift van Marten Toonder. Bij nadere bestudering bleek het om ‘vertalingen’ te gaan van woorden van Kwetal!

Waarschijnlijk waren deze bedoeld ter verduidelijking voor een Engelse vertaling. De verhalen werden (blijkens een briefje dat ik bij een van de verhalen vond) door ene Ms. Kinley, vermoedelijk een Ierse, in het Engels vertaald. Niet dat de verhalen in deze periode ook in het Engels verschenen, maar ze verschenen wél in het Zweeds (in de krant Dagens Nyheter) en voor die vertaling werd gebruik gemaakt van een Engelse ‘tussenvertaling’.

De uitvalsels

Deze week kijk ik naar Toonders notities bij het verhaal ‘De uitvalsels’. Daarin is Kwetal tamelijk veel aan het woord. Niet vreemd, want Kwetal logeert in dit verhaal op Bommelstein, nadat hij in bevroren toestand door Bommel was aangezien voor een tuinkabouter en op zolder was gezet.

Hier het eerste gesprekje dat ze samen hebben:

(Klik hier om de complete pagina te zien.)

Bij veel woorden van Kwetal kun je wel raden wat ze betekenen. Niet alleen vanwege het zinsverband waarin ze staan, maar ook omdat ze lijken op bestaande woorden. Kil (‘vorst’), geijzigd (‘bevroren’) en gloedend (‘heet’) lijken op Nederlandse woorden die iets vergelijkbaars betekenen. Bommel snapt dat soort woorden ook wel:

“‘Bevroren,’ zei heer Bommel begrijpend.”

Er zijn ook woorden waar minder makkelijk een Nederlands equivalent voor te vinden is. Bijvoorbeeld ispen (‘trekken’), elders ook ipsen, is zo’n typisch Kwetalwoord dat je vaker tegenkomt, en waarvan je vanwege de context vermoedt dat het gaat om de trek naar het zuiden in de herfst. Maar waar haalde Toonder dit woord vandaan?

Pim Oosterheert denkt in zijn Bommellexicon aan het Latijnse woord ipse, dat ‘zelf’ betekent, en omschrijft ipsen als ‘tot zichzelf komen’. Dit is niet vreemd gedacht, want Nosce te ipsum, ‘Ken uzelve’ was een soort levensmotto van Toonder: de Latijnse vertaling van het opschrift boven de Griekse tempel van Apollo waar het Orakel van Delphi zich bevond.

Oosterheert verwijst ook naar de zwerver met wie Toonder volgens het eerste deel van zijn autobiografie, Vroeger was de aarde plat, als kind een ontmoeting had. Deze Peregrinus (‘Maar voor jou ben ik Pee geheten’) zegt op zeker moment:

“‘Ipse,’ zei hij met plotselinge verheffing van stem. ‘Ipse, ipsum, ipsimus! Dat zal help geven.’
Natuurlijk is dit niet woordelijk wat hij zei, want daarvoor is het te lang geleden. Maar de inhoud klopt wel, dat weet ik zeker, omdat ik er vaak mee gewerkt heb.”

Terug naar Kwetal. Noppig is ook zo’n typisch Kwetalwoord. Ik heb altijd al vermoed dat het zoiets als ‘blij’ of ‘prettig’ betekent. En hier wordt dat bevestigd. Vergelijk het met ‘in zijn nopjes zijn’.

Niet al Kwetals woorden worden door heer Bommel begrepen. De dwerg vraagt hem bijvoorbeeld om ‘wat nootmerg’. Heer Bommel belooft hem dat, ‘hoewel ik niet zo gauw weet wat het is’. Maar daarvoor heeft hij immers Joost, die hij opdraagt: ‘Enne eh... maak een beetje nootmerg klaar, als je wilt.’

En zo zien we Joost even later op een tekening met een notenkraker in de weer en kan heer Bommel Kwetal ‘een lekker kommetje nootmerg’ aanbieden. Die trekt echter een vies gezicht, en zegt na geproefd te hebben: ‘Dit is geen nootmerg. Het is niet futtig [‘krachtig’]. En ik word er ranselig [‘opgeblazen’] van.’

Met behulp van Doddeltje komt Bommel er later achter dat Kwetal nootmuskaat bedoelt. Dat is wat Toonder er ook in potlood bij heeft gezet als Kwetal het voor het eerst over nootmerg heeft: ‘is eigenlijk “nutmeg” (notenmuskaat)’.

Het gebeurt vaker dat Kwetal woorden gebruikt die aan het Engels ontleend lijken te zijn.

De vertaalster staat hier wel voor een uitdaging. Zij kan natuurlijk niet het woord ‘nutmeg’ gebruiken, want dan zou meteen duidelijk zijn wat Kwetal bedoelt. Een woord verzinnen dat juist lijkt op het Nederlandse woord, iets als ‘nutmusk’, is ook geen optie, want dan ligt het nog minder voor de hand dat een Engelstalige Joost noten gaat kraken om er ‘merg’ van te maken. De beste oplossing lijkt dan om het Engelse woord voor merg te gebruiken, marrow. Dan wordt het ‘nutmarrow’.

Afijn, ik ben blij dat ik geen vertaler ben, ik zou me er teveel het hoofd over breken.

Toonder maakte het zijn vertaalster ook zeker niet makkelijk. Bovenaan het eerste vel waarop Kwetal aan het woord komt (via bovenstaande link te downloaden), heeft hij de volgende opmerking geplaatst:

“Kwetal heeft zijn eigen (dwergen)taal. Vandaar de ‘vertalingen’ in de kantlijn. Het gaat vooral om de klankwaarde.”

Dat is een interessante opmerking, maar ik ben wel benieuwd hoe de vertaalster dit heeft opgevat. Want wat bedoelt Toonder hier eigenlijk precies? Het is niet zo dat hij de betekenis niet belangrijk vindt, want hij doet juist moeite om ervoor te zorgen dat de vertaalster weet wat er bedoeld wordt om de betreffende woorden kunnen vertalen. Maar blijkbaar gaat het hem uiteindelijk toch meer om de klank dan om de betekenis?

Het zal in elk geval niet de bedoeling zijn geweest dat er bestaande Engelse woorden werden gebruikt. De Engelstalige equivalenten van deze woorden moeten net als in de Nederlandse tekst niet-bestaande woorden zijn die wel lijken op bestaande (Engelse) woorden. Qua klank moet het Kwetalachtig klinken, zo leg ik het maar uit. Maar natuurlijk niet Nederlands-Kwetalachtig, maar Engels-Kwetalachtig. Hoe dat klinkt in het Engels, is een mooie uitdaging geweest voor Ms. Kinley.

Overigens hebben niet alle woorden een duidelijke betekenis. Zie het volgende voorbeeld:

“‘Dat is een mirakel,’ prevelde heer Ollie, die vol verwondering had toegekeken.
‘O, nee,’ zei Kwetal. ‘Gewoon maar foerniekel. Daar maak ik hogels mee.’”

Over foerniekel en hogels noteert Toonder: ‘heeft geen betekenis, alleen maar klank.’

Ik geef nog een paar voorbeelden van Kwetaluitspraken, met Toonders vertaling tussen haken.

Eerst het moment dat Kwetal de kapotte tv van Joost bekijkt:

“‘Zien wat wordt uitgezonden,’ mompelde hij, terwijl hij de achterkant opende. ‘Door het luchtruim. Is dat het vierde ruim [‘dimensie’], of het vijfde? Deze doos is zo iebel [‘primitief’], hè?’
Hij stak het hoofd naar binnen, en daarop liet hij een verrast geknor horen.
‘Maar dit is een triljaard [‘soort vibratie-opvanger’]!’ zei hij vanuit het inwendige. ‘Alleen is de trijzel [‘bedrading’] erg in de waring [‘war’]. Zo kan je alleen maar het plat zien wat wordt eh... uitgezonden. ‘k Weet ‘t al. Geef mijn ransel even, dan zal ik het behelen.’”

En dan Kwetal over een spiegel:

“‘Dat is een oogzame kaatselaar [‘mooie weerkaatser’],’ zei het ventje bewonderend. ‘Maar hij is skopig [‘bedriegelijk’] omdat hij kereweert [‘omkeert’].’”

Dankzij Toonders toelichting snap ik eindelijk wat Kwetal hier bedoelt: een spiegel laat alles in spiegelbeeld zien.

De dwerg vindt het erg ‘noppig om voor Bommel te voegen [‘iets te maken’]’. Zo bouwt hij ook een alternatieve verwarmingsinstallatie voor Bommel, waarmee die Bommelstein kan verwarmen door middel van zonwieling (een woord dat niet door Toonder vertaald wordt, maar dat zoiets als ‘zonnewarmte’ moet betekenen). Kwetal geeft hierover de volgende uitleg:

“‘Als je nu wieling wilt hebben,’ vervolgde hij, ‘dan moet je deze iel [‘draad’] naar je woonspinde [‘kamer’] tuigen en aan een legeerbolling [‘ijzeren kachel’] fratselen [‘bevestigen’].’
Zo sprekende rolde hij de draad handig op en overhandigde die aan zijn gastheer.
‘Niet vergeten,’ riep hij door de luikopening, toen deze de trap begon af te dalen. ‘Want anders komt er te veel stroel [‘spanning’] in deze vanger, zoals Bommel begrijpen zal.’
‘Ja, ja,’ mompelde heer Ollie. ‘Stroel in de vanger. Maar ik heb nu wel wat anders aan mijn hoofd. De hoofdpijn van de markies, bedoel ik. Dit komt straks wel.’”

Helaas moet heer Bommel het doen zonder de vertalingen van zijn schepper, en hij begrijpt hier dus in het geheel niet wat Kwetal bedoelt. Met vrij desastreuze gevolgen, zoals in de verdere loop van dit verhaal zal blijken.

Online Bommellezing ‘Toonder en de dieren’

Met veel plezier heb ik vorige week weer een online Bommellezing gehouden. Een greep uit de reacties na afloop:

• ‘Heel erg goed. Top!’
• ‘Interessant en onderhoudend!’
• ‘Super! Leerzaam en ontspannend’
• ‘Heel ipsig’
• ‘Informatief, creatief, ontdekkend’
• ‘Smaakt opnieuw naar meer!’

Welnu, de volgende lezing staat alweer gepland voor over 10 dagen. Ditmaal met een extra spreker. Op dinsdagavond 26 januari vertellen Dick de Boer en ik over Marten Toonder en de dieren. Je kunt daar meer over lezen op deze pagina, daar kun je je ook aanmelden.