door Klaas Driebergen

Wat heeft heer Bommel met aardolie te maken? Veel meer dan je zou denken!

Het vervolg op mijn ‘Bommelding’ van vorige week. Met een aantal verwijzingen naar de actualiteit in de jaren zeventig en tachtig.

We waren gebleven bij Amos W. Steinhacker, Bovenbaas en oliekoning. Ik legde het verband met John D. Rockefeller, wiens achternaam hetzelfde betekent.

Een zeer ‘oplettend lezertje’, Ferry Groothedde, wees me erop dat hun namen zelfs exact hetzelfde aantal letters tellen…

AWS is de enige bovenbaas die regelmatig voorkomt in de Bommelverhalen, net als zijn secretaris Steenbreek. Deze laatste wordt in ‘Heer Bommel en de zonnige kijk’ (1976) omschreven als ‘de secretaris van de Multinationale Olie Unie’, en in ‘Tom Poes en de Hopsa’s’ (1974) de ‘secretaris-generaal van de Oliehandelmaatschappij’. Duidelijke verwijzingen naar een multinational als Shell.

In het laatstgenoemde verhaal wordt goed geïllustreerd hoe groot de macht is die de olie Steinhacker verleent. Die eist via Steenbreek van burgemeester Dickerdack een ontginningsvergunning van de ongerepte Hopsa-vallei.

‘Een ontginningsvergunning?’ herhaalde de magistraat nerveus. ‘Dat gaat zomaar niet. De gemeenteraad...’
‘Een ontginningsvergunning met volmachten,’ vulde de ander aan. ‘Een weigering zou de olielevering van de stad ernstig in gevaar brengen. En dat zou u toch niet willen, nietwaar?’

Hoe actueel was dit op het moment van verschijning! Een jaar eerder was de ‘eerste’ oliecrisis van 1973, waarbij de olielevering naar westerse landen zoals Nederland in gevaar kwam vanwege hun steun aan Israël tijdens de Jom Kippoeroorlog.

Ook in ‘Heer Bommel en de Grote Onthaler’ (1977) wordt verwezen naar de oliecrisis. De Grote Onthaler heeft in de Zwarte Bergen een soort ‘attractiepark’ aangelegd dat niet zozeer vermakelijk is voor de bezoekers ervan, maar vooral voor hemzelf, terwijl hij vanuit zijn toren vol leedvermaak het getob beneden gadeslaat.

Hij stelt zich aan heer Bommel voor als ‘sjiek Ali en Abel ben Ali Jas, de Onthaler. Ik verdrijf mijn verveling op een leerzame en onderhoudende manier. Want niets is zo vervelend als almacht, en daarover beschik ik toevallig, omdat ik zoveel olie bezit. Daar blijkt het leven hier beneden afhankelijk van te zijn. Heel vervelend, tenzij men van die almacht iets aardigs weet te maken.’

Een ‘sjiek’… Tijdens de eerste oliecrisis werd de ‘almacht’ van de oliesjeiks zeer duidelijk.

In 1979 was de tweede oliecrisis. Toen sloot Marten Toonder hierop aan met de volgende cartoon voor het NRC Handelsblad, gepubliceerd op 22 december van dat jaar:

De laatste tijd weer helemaal actueel, met die hoge energieprijzen en recente brandstoftekorten in Groot-Brittannië…

Nog even terug naar Steinhacker. Die woont met de andere bovenbazen in de Gouden Bergen. In ‘Heer Bommel en de minionen’ (1980) blijkt hij echter ook een buitenhuis te hebben in een heel eigenaardig landschap.

Professor Joachim Sickbock had een moeilijke tijd achter de rug. Gebukt onder miskenning en geldgebrek had hij op kraakzolders gehokt, waar hij met eenvoudige middelen aan een nieuwe wereldschokkende uitvinding werkte. Het zal ruim een jaar geleden zijn, dat hij de moed vond om zich daarmee opnieuw tot het grootkapitaal te wenden.
Zo kan men hem hier zien lopen door een glibberig landschap, waar boterbergen zich spiegelden in een oliemeer. Ranzige nevels bemoeilijkten de ademhaling en het enige teken van leven was een aan vervetting bezwijkende boom. Het was een overweldigende omgeving, maar de voortslippende geleerde had slechts oog voor het buiten van de petroleumkoning Steinhacker, dat uit de rijkdom opsteeg.

Boterbergen en een oliemeer… Die boterbergen kon ik nog wel plaatsen: met de term ‘boterberg’ werden de overschotten aan geproduceerde boter aangeduid die vanaf de jaren zestig in Europa ontstonden vanwege de Europese landbouwsubsidies. Dit gegeven is hier letterlijk gestalte gegeven…

Maar het oliemeer…? Mocht iemand weten of Toonder daarmee eveneens naar iets uit de toenmalige actualiteit verwijst, dan houd ik mij aanbevolen!

Maar misschien is dit niet het geval, en is de bedoeling van dit oliemeer om aan te geven dat AWS in de olie zwemt, bij wijze van spreken.

Sowieso lijkt er hier sprake te zijn van een vorm van milieuvervuiling, met die ‘aan vervetting bezwijkende boom’.

En daarmee zijn we bij een thema dat Toonder vaak aan de orde stelt in zijn verhalen: de bedreiging van de natuur, bijvoorbeeld door vervuiling. Daarbij speel olie ook nog weleens een rol.

Zoals in een kostelijke passage aan het begin van ‘Heer Bommel en het nieuwe denken’ (1966), waarin heer Bommel en Tom Poes een strandwandeling maken:

Waar de rivier de Rommel in zee uitmondt, ligt het vissersdorpje Krabbezijl, dat vooral in de zomermaanden een gezochte verblijfplaats voor vakantiegangers is. Eertijds lag de blanke top der duinen daar te blinkeren in de zonnegloed, terwijl de witte meeuwen boven het brede strand scheerden. De groeiende stad en de technische vooruitgang eisen echter hun tol – en het is te begrijpen dat de regering dit braakliggende terrein heeft aangewezen als stortplaats voor vuilnis.

Bommel en Tom Poes raken bedolven onder het vuilnis.

Doch nu bleek hoe mooi alles in de natuur geregeld is. Want, terwijl de besmeurde vakantiegangers zich uit de vaalt verhieven, rees er achter hen een hoge brandingsgolf omhoog, die hen bruisend en schuimend overspoelde en alle ongerechtigheid met zich voerde. In plaats daarvan trad er nu echter een ander verschijnsel op.
Zoals meer ontwikkelde lezertjes zullen weten, is de zee een uitgezochte stortplaats voor olie en andere vloeibare resten. Dit is dan ook de reden, dat Tom Poes en heer Ollie zwart en glimmend uit het sop kwamen.

Op uiterst ironische manier laat Toonder hier de ernstige gevolgen van vervuiling zien. En dat al in 1966, toen er nog amper sprake was van een milieubeweging; organisaties als Greenpeace en Milieudefensie werden pas in 1971 opgericht.

Ook in ‘Heer Bommel en de Vrezelijke Krakken’ (1973) drijft er olie op het water. Het hoofdduo maakt dan een zeereisje op de Albatros, maar Tom Poes vindt er aanvankelijk niet zoveel aan. ‘Er is niets te beleven dan wat langsdrijvende olievelden’, zegt hij.

Een grappige verspreking van Tom Poes: met ‘olievelden’ worden normaal gesproken de ondergrondse aardoliereservoirs aangeduid.

Let trouwens in ditzelfde verhaal eens op de letters die op een fabrieksgebouw bij de haven staan, linksboven op het volgende plaatje:

‘HEL’, staat er... Zou hier voluit ‘SHEL’ staan, maar dan met één L…? Zou deze fabriek een olieraffinaderij zijn? Of gewoon een ‘helse’ fabriek…

Of allebei. En wat zou Toonder daar dan mee willen zeggen…?

Enfin.

Als we kijken naar wat Toonder over aardolie schrijft, is hij duidelijk kritisch. Op de macht die olie geeft, maar ook op de vervuiling die het veroorzaakt.

Toen ik mijn lezing voor oud-Shell-medewerkers over dit onderwerp voorbereidde, realiseerde ik me dan ook dat ik me met dit onderwerp bij dit publiek wellicht enigszins op glad ijs begaf. Ik heb dus benadrukt dat het hier om Toonders visie ging…

Maar ik heb ook gezegd dat Toonder ons vaak een spiegel voorhoudt, als het gaat over allerlei maatschappelijke onderwerpen. Hij doet dit natuurlijk met veel humor: het is als het ware een lachspiegel, en dus niet per definitie onaangenaam om in te kijken.

En toch kan de kijk die Toonder ons op deze manier op onszelf en onze wereld biedt, verhelderend zijn.

*

Bommellezingen ‘op maat’

Het bovenstaande ‘Bommelding’ ontstond uit een lezing die ik recent mocht houden. Ik geef regelmatig lezingen over Bommel, en dat kan dus ook een lezing ‘op maat’ zijn. Er zijn veel onderwerpen te verzinnen, omdat Toonder zoveel verschillende zaken in zijn verhalen aan de orde stelt.

In bovengenoemde lezing begon ik met een algemeen deel over wat de Bommelverhalen mijns inziens zo leuk en bijzonder maken, en zoomde ik daarna in op een onderwerp dat de ‘doelgroep’ extra aansprak.

Dus mocht je een keer een origineel onderwerp voor je organisatie of club zoeken, uiteraard mét beeldmateriaal: informeer bij mij naar de mogelijkheden! Mail me, of bel me op 06-40633401.

N.B.: zo’n lezing kan ik ook online organiseren, in de vorm van een ‘webinar’.