door Klaas Driebergen

Een van de leukste boeken die ik heb mogen maken is het ‘Schrijversprentenboek’ Marten Toonder – Een dubbel denkraam.

Ik stelde het samen in 2012 in opdracht van de Toonder Compagnie, het (toen nog) Letterkundig Museum en uitgeverij De Bezige Bij, ter gelegenheid van het honderdste geboortejaar van Marten Toonder. Náást de biografie van Wim Hazeu verscheen toen deze ‘biografie in beeld’, met daarin het leven en werk van Marten Toonder in honderden foto’s, tekeningen, brieven en andere documenten, met toelichtende teksten van mijn hand.

Van het boek verscheen na een paar weken al een tweede druk. Die is onlangs ook uitverkocht geraakt. Met toestemming van De Bezige Bij heb ik nu zelf een derde druk van het boek laten drukken in een bescheiden oplage, die zojuist verschenen is. Daarin heb ik wat kleine onvolkomenheden kunnen corrigeren, maar verder is het een identieke herdruk van de eerste twee drukken.

Deze derde druk van Marten Toonder – Een dubbel denkraam is vanaf nu (uitsluitend) te koop via mijn website.

Een minpuntje van het boek is dat sommige afbeeldingen wat klein zijn afgedrukt. Om bepaalde getoonde documenten te kunnen lezen heb je, náást goede ogen of een leesbril, een loep nodig. Een onvolkomenheid die ook met de laatste herdruk niet is weggenomen.

Het leek me leuk om voor de gelegenheid in deze aflevering van Bommeldingen eens op een dergelijk document ‘in te zoomen’, letterlijk en figuurlijk dus.

In het boek zijn diverse documenten opgenomen die de totstandkoming van Bommelverhalen laten zien. Originele tekeningen, teksten, schetsen, enzovoort.

Er is op pagina 134 ook een typoscript opgenomen getiteld ‘ONWAARDIGE WEGWERP IDEEËN (TP & OBB)’ en gedateerd 21 januari 1972. Dat ziet er als volgt uit:

Klik hier voor een grotere versie van dit document.

Dit document trof ik in Toonders archief aan in een map getiteld ‘T.P. Ideeën’. Deze map bevat tientallen ideeën voor mogelijke verhalen van de Tom Poes-strip, vaak afkomstig van anderen dan van Toonder zelf. Het zijn korte verhaalaanzetten of meer complete synopsissen. Sommige ervan zijn daadwerkelijk gebruikt voor een verhaal, maar de meeste niet.

In 2012 realiseerde ik me nog niet dat dit vel met ‘Onwaardige wegwerp ideeën’ afkomstig was van Martens broer Jan Gerhard. Inmiddels ben ik daarvan wel overtuigd. Allereerst vanwege de ironisch-bescheiden titel ervan, maar ook vanwege het taalgebruik, de schrijfmachineletter en de correctie in zwarte inkt in de vierde regel van onderen in de getypte tekst (het woordje ‘zich’), onmiskenbaar in het handschrift van Jan Gerhard.

Jan Gerhard leverde in de jaren zeventig vaker ideeën voor Bommel- en Tom Poes-verhalen. In brieven aan zijn broer uit het najaar van 1975 droeg hij ook ideeën aan voor de verhalen ‘De weetmuts’ en ‘Het vergeetboekje’.

In deze ‘Onwaardige wegwerp ideeën’ levert Jan Gerhard het eerste ontwerp aan van het verhaal dat uiteindelijk ‘Het spook van Bommelstein’ zou gaan heten, en dat in 1974–1975 in de krant verscheen.

Ik laat het aan de lezers van dit ‘Bommelding’ over om het A4-tje zelf te lezen en te vergelijken met het uiteindelijke verhaal. Marten Toonder heeft het grondig veranderd.

De ‘Passerende Joris-achtige figuur’ die in verschillende vermommingen Bommelstein aandoet, waaronder als Zwarte Magiër, is in het uiteindelijke verhaal bijvoorbeeld ‘gewoon’ Hocus Pas geworden.

Wel heeft Toonder Joris Goedbloed in verschillende vermommingen laten optreden in een ander verhaal, ‘De toekomer’ (1978–1979). Trouwens: het door Jan Gerhard gebruikte woord ‘bona-fide’ lijkt Toonder geïnspireerd te hebben tot de naam van privé-detective Bonafiet, één van de alter ego’s die Joris in ‘De toekomer’ aanneemt.

Zo lijkt dit ene vel ten grondslag te liggen aan twéé verhalen.

Onder Jan Gerhards tekst heeft Marten wat eigen ideeën genoteerd die het schrijven van Jan Gerhard bij hem opriep:

HP [Hocus Pas] vindt spook in toren – spook eenzaam; kan niemand bang maken, heeft geen functie. HP zal hem helpen: spook in fles in in mode – zal hem in de wereld brengen.
Kan daglicht niet verdragen, alleen bij nacht

Hierin herkennen we al duidelijk het uiteindelijke begin van ‘Het spook van Bommelstein’.

In de kantlijn noteerde Toonder de naam van een middel dat belangrijk is in het verhaal: ‘ectoplasma’, het spul dat Hocus Pas het spook (de geest van Gorre Eenoog) aanreikt om verschillende gedaantes aan te kunnen nemen. (Dit gegeven nam Toonder over uit de wereld van de esoterie, zie Wikipedia.)

Interessant is ook de expliciete ‘moraal’ die Jan Gerhard aan zijn idee meegaf. ‘Ieder wezen heeft een eigen schrikbeeld.’ Dat doet mij denken aan het verhaal ‘De plamoen’, ook verschenen als ‘De gezichtenhandel’ (1961), waarin iedere bezoeker van de plamoen zijn eigen grootste angst weerspiegeld ziet in het gezicht van de gastheer.

In ‘Het spook van Bommelstein’ gaat Marten Toonder nog iets verder. Het spook fungeert daar vooral als een soort intrigant, die de verschillende personages tegen elkaar opzet door de gedaante van de een aan te nemen en die de ander te laten beledigen.

Jan Gerhard leverde als het ware de geest-met-fles aan, die Marten op zijn eigen manier ontkurkte.

Leuk om zo op dit ene vel papier twee creatieve geesten aan het werk te zien, wier samenwerking een uniek verhaal opleverde. 

*

PS De komende twee maanden zijn enerzijds een drukke periode voor mij, terwijl er anderzijds ook enkele weken van vakantie aan zitten te komen. Het kan dus zijn dat er de komende tijd wat minder ‘Bommeldingen’ verschijnen dan gebruikelijk.