door Klaas Driebergen

Vorige week schreef ik over de alleroudste Tom Poes-tekeningen, naar aanleiding van het feit dat Toonder de naam ‘Tom Poes’ al eind mei 1940 in zijn agenda noteerde.

Er zijn nog een hoop vraagtekens rondom deze twee eerste stripplaten van Tom Poes. Maar daar ga ik het deze keer even niet over hebben. Ik wil graag nog even naar de tekeningen zelf kijken. Die bevatten namelijk de kiem van al Tom Poes’ latere avonturen.

Eerst de twee stroken die volgens Toonder de oer-tekeningen van Tom Poes waren:

Dan de andere twee stroken, die een keer in een televisiedocumentaire zijn getoond. Vorige week had ik even niet paraat in welke, maar het was de AVRO-documentaire ‘Als je begrijpt wat ik bedoel’ uit 1963. Deze staat ook op de dvd bij het kunstboek Het geheim van Marten Toonder.

Hier de stripstroken zoals ze in deze docu getoond worden:

De voice-over vertelt dat het ‘Toonders eerste probeersels’ zijn: ‘Een reeks tekeningen die zonder tekst een verhaal vertellen: duidelijk, maar beperkt.’

Toonder heeft vaak verteld dat een verhaal uit drie hoofdelementen bestaat: de held, de schurk en de schat.

“Met die drie elementen kun je altijd een verhaal maken. De schat kan je begraven, de held gaat hem zoeken en de schurk schiet. De eerste verhalen gaan daar ook letterlijk over. Je kunt de schat allerlei gedaantes geven. Je kunt er een vogel of goud van maken, een toverstaf of wat je maar wilt. Daardoor krijg je variaties in je verhalen. De schurk kan een boef zijn, een reus, een tovenaar, een dwerg. De held, die heb je, want die staat vast. Dat is Tom Poes. Bommel was aanvankelijk een figurant.” (Marten Toonder, in: Frank van Hartingsveld, De Tao van Toonder, p. 26)

In deze allereerste Tom Poes-stroken zijn deze drie elementen nog op een heel basale manier aanwezig. De held is inderdaad Tom Poes – of Toonder nou al wel of nog niet wist dat deze kat zo heette. Op beide stroken wordt Tom Poes op het eerste plaatje al wandelend geïntroduceerd, op spannende locaties: een grot en een donker bos. Deze plaatjes lijken sterk op het eerste plaatje van het eerste Telegraaf-verhaal ‘Avonturen van Tom Poes’:

In zijn loophouding lijkt Tom Poes haast letterlijk overgetekend van het eerste plaatje van de tweede ‘oerstrip’:

Ook schurken zijn in beide oerplaten direct al op het toneel aanwezig. In alle gevallen zijn het dwergen die Tom Poes ontmoet. In de grot zien we er twee:

Met name de linker dwerg ziet er schurkachtig uit met zijn kwaadaardige blik, de rechter lijkt meer een ietwat domme handlanger.

Ook de dwerg die Tom Poes in het bos op de tweede oerstrip ziet passeren heeft een onheilspellende blik.

Deze dwergen zijn voorlopers van de boosaardige dwerg Pikkin uit het eerste Telegraaf-verhaal – die daarin overigens nog geen Pikkin genoemd wordt, want hij stelt zich pas voor in het tweede verhaal.

En dan de schat. Opvallend is dat er op beide oerplaten een identieke schatkist staat afgebeeld.

Je gaat je bijna afvragen of het inderdaad dezelfde schatkist is, en dat beide oerplaten uit hetzelfde verhaal stammen: eerst vindt Tom Poes de kaart die de dwerg verliest, vervolgens daalt hij af in de grot om de schat te gaan zoeken. Wat ertegen pleit om de tekeningen als één verhaal te beschouwen, is het verschil in de gebruikte tekentechniek.

In het eerste verhaal in De Telegraaf is de zak die Pikkin draagt, niet zozeer de schat. In de zak zit de blauwe aarde waarin Pikkin reuzen uit laarzen laat groeien. Deze reuzen beroven de markies Van Muizenis van zijn geld en gouden staven, zodat de schatkamer in diens kasteel vol leeggeplunderde schatkisten komt te staan. Niet identiek aan de eerdergenoemde schatkisten, overigens.

Ook hier is de schat dus ook écht een schat, bestaand uit geld en goud.

De afloop van de oer-verhalen kennen we niet, maar ze bevatten reeds alle ingrediënten van een spannend en geheimzinnig verhaal. De spanning en het avontuur van de latere verhalen is in de kiem aanwezig.

Toen Toonder deze stroken tekende, zal hij in de verste verten nog niet hebben vermoed waar deze figuur hem zou brengen. Dat deze kat hem al vrij snel beroemd zou maken en dat hij Tom Poes 45 jaren lang zou blijven tekenen.

En toen Toonder eind mei 1940 voor het eerst de naam ‘Tom Poes’ in zijn agenda noteerde, zal hij ook zeker niet hebben vermoed dat er ruim 26 jaar later, op 3 november 1966, in het ‘weekblad voor handel en nijverheid’ Handelsbelangen een bericht zou verschijnen waarin de registratie van de ‘merknaam en figuur Tom Poes’ door de Toonder Studio’s werd medegedeeld, met patentnummer en al – vergezeld van een waslijst aan producten die zijn naam en gestalte zouden dragen, en een afbeelding van Tom Poes zoals hij er dan uit zou zien:

Tom Poes was bij zijn eerste optreden alleen maar een held. Maar al snel ontwikkelde hij zich tot een populaire figuur waarmee veel geld kon worden verdiend, en werd hij behalve een held ook een merknaam.

Tom Poes is zelf een schat geworden… Die middels een patentaanvraag moet worden beschermd tegen de schurken die via namaak misbruik willen maken van zijn populariteit.

Ik vermoed dat ik wel weet wat Tom Poes van dit alles zou zeggen…

‘Hm’.

*

Bommelwandeling Amsterdam