door Klaas Driebergen

Beste lezer,

Dit is een bijzonder moment: je leest de honderdste aflevering van ‘Bommeldingen’!

Zoals vorige week beloofd deel ik een interessante vondst met je… Ikzelf vond het tenminste een leuke ontdekking!

Hoe een schoolkrantje nieuw licht werpt op de betekenis van ‘Barlemanje’…

Hartelijke groet,

Klaas Driebergen

Wat betekent het gedicht ‘Barlemanje’?

Toonders bekendste gedicht stond op 25 oktober 1947 in De Groene Amsterdammer. Het is een ‘nonsensgedicht’, met veel niet-bestaande woorden. Die dus in feite niets betekenen. Maar onwillekeurig ga je je als lezer toch afvragen: wat betekent dit nou eigenlijk?

In een essay in het mede door mij samengestelde boek Nu is de moen gevangen heb ik me gebogen over de taal van dit gedicht. Ik heb datzelfde ook gedaan in de online lezing ‘Grol en gloei: Toonder en de nonsens’ die ik twee maanden terug hield (en waarvan de opname hier nog terug te kijken is).

De taal die Toonder gebruikt lijkt sterk op échte, Nederlandse taal, met Nederlandse klanken, woordvormen en zinsbouw, terwijl de woorden toch verzonnen zijn. Dat geeft een vervreemdend effect.

Maar veel lezers hebben de ervaring dat het gedicht toch een bepaalde betekenis oproept, in de zin van een stemming, een sfeer. De betekenis van ‘Barlemanje’ ligt dus niet op het rationele vlak, maar op het niveau van het gevoel, van de emotie. En dat was precies wat volgens Toonder ten grondslag ligt aan dit gedicht. Hij heeft dan ook nooit uitgelegd wat het gedicht nou betekend.

Althans…

Toen ik de reeks Het complete proza van Marten Toonder samenstelde, maakte ik voor het ‘beschouwende proza’ gebruik van een lijst van ‘literaire bijdragen’ van Marten Toonder aan kranten, tijdschriften en boeken, samengesteld door zijn zoon Eiso. Daarin stond ook de volgende titelbeschrijving: ‘De woelwaters (schoolkrant), juni 1973 – over het dichten van ‘Barlemanje’’. Ik ben altijd erg nieuwsgierig geweest naar dit schrijven, maar heb het nooit kunnen vinden, ondanks oproepjes in Toondertijd en dergelijke.

Tot vorige week.

In een van de vele dozen met secundaire literatuur in het Toonderarchief (gevuld met knipsels van artikelen uit kranten en tijdschriften) vond ik het. Een schoolkrantje op A5-formaat, getiteld De woelwaters. Het is van de lagere school ‘De cirkel’ uit Amstelveen, in het eerste schooljaar van haar bestaan: 1972–1973. (Soms moet je het dichter bij huis zoeken dan je denkt: tot begin vorig jaar woonde ik zelf jarenlang in Amstelveen.)

De woelwaters is natuurlijk al een mooie titel in dit verband: behalve dat een woelwater een bestaand woord is voor ‘onrustig mens’, ‘kind dat zich nooit stil houdt’, is het ook bekend van de ballonstrip Tom Poes en de woelwater.

Onder het kopje ‘Taalles’ wordt Toonders gedicht ‘Barlemanje’ geciteerd. Naar aanleiding van dit gedicht heeft de zesde klas Toonder de volgende brief geschreven:

Beste meneer Toonder

Uw gedicht Barlemanje stond in ons taalboek. We vonden het een bijzonder fijn gedicht. Alleen begrepen we een paar dingen niet. Vandaar deze brief.
We wilden graag weten in wat voor stemming u was toen dit gedicht geschreven werd. Waarom hebt u het geschreven en wanneer. Hoe bent u op het idee gekomen zo’n ‘klankgedicht’ te maken? Of zit er toch nog ’n bepaalde betekenis achter?
We hebben geprobeerd u per telefoon te bereiken. Na allerlei inlichtingen hoorden we dat u in Ierland woonde.
Wilt u ons een briefje schrijven en onze vragen beantwoorden (of kunt u zelf even langs komen).
Alvast hartelijk bedankt.
De vriendelijke groeten van de zesde klas van de Cirkel, Marne 131, Amstelveen. Holland.

Merk op dat ze niet meteen vragen: wat betekent het gedicht, maar allereerst naar de stemming waarin Toonder was.

Ik kan me voorstellen dat ze benieuwd waren of ze antwoord op hun brief zouden ontvangen van Marten Toonder, die bekende schrijver en tekenaar, die helemaal in dat verre Ierland woonde. Maar ik heb de indruk dat Toonder briefschrijvende lezertjes eigenlijk altijd antwoordde. En inderdaad… Na enkele weken kregen ze een heuse brief van Marten Toonder!

Komt ’ie:

Beste klas,

Op een avond, al tamelijk lang geleden, zat ik een nieuw verhaal voor Tom Poes te verzinnen. Het vlotte niet erg; het enige idee dat ik had was over een dwerg, die een reus werd wanneer hij boos begon te worden.
Dat was natuurlijk niet genoeg, want een echte vertelling zit daar niet in. En toch moest ik een begin maken omdat het laatste verhaal bijna afgelopen was.
(De krant kan nu eenmaal niet wachten totdat een tobbende schrijver eindelijk eens iets bedacht heeft.)
De tijd drong dus, en ik begon het aardig benauwd te krijgen. Vooral ook omdat het een hete zomeravond was, met het gerommel van een naderend onweer in de verte.
Toen stak er opeens een wind op, en terwijl het begon te regenen sloeg de bliksem niet ver van mijn huis in een boom.
Haastig sloot ik het venster, want mijn papier was van mijn tafel gewaaid. Ik liet het liggen waar het was, nam een nieuw vel en schreef Barlemanje achter elkaar op.
Dat is de geschiedenis van het gedicht; ik kan er niet veel meer van vertellen.
Het verhaal van de dwerg is nog niet geschreven, hoewel de grote Barribal (die dit najaar in een boek uitkomt) er al een beetje op lijkt.
Ik hoop, dat dit antwoord op je vragen een beetje duidelijk is. In ieder geval vond ik het erg leuk het te schrijven.
Met vriendelijke groeten,

                                              w.g. Marten Toonder.

Ik vind dit prachtig om te lezen. Toonder maakt er een mooi verhaal van, bijna spannend. Je bent als lezer ervan aanwezig bij de geboorte van ‘Barlemanje’! Het gedicht is voortgekomen uit een bepaalde stemming, een combinatie van ongenoegen over een verhaal dat niet wil vlotten en een drukkende weergesteldheid. Dat ontlaadt zich in een donderslag, en tegelijk in een gedicht waarin een moeilijk onder woorden te brengen gemoedstoestand toch wordt geuit.

Lees het gedicht nog een keer met dit verhaal in je achterhoofd en het krijg écht meer betekenis!

En dat Barlemanje en Barribal in de verte iets met elkaar te maken hebben, is ook interessant. De grote Barribal, over een dwerg die zich voordoet als een reus, lijkt te zijn ontstaan uit een idee over een ‘dwerg, die die een reus werd wanneer hij boos begon te worden’. Dat laatste doet natuurlijk ook denken aan het groeiende en krimpende draakje de zwelbast, die van 1957 is en dus ook van ná het schrijven van ‘Barlemanje’.

Afijn, in de klas zijn ze toen ook maar eens zo’n gedicht gaan maken. Een van de daaruit voortgesproten ‘kunststukjes’ is in het schoolkrantje opgenomen:

TIK, TAK, TOK, TEK, TUK.

Het woelige woel tikt op het vlak
’n Mens tippelt vlug naar huus.
Het klatert lach, lach op het dak
En rent klets naar thuus.                    (regen)

Er komt een boemelgrommer aan
en ’t licht komt op de tak
Er loopt een nufje door de laan
en den tak komt; ze brak.                  (onweer)

De tok legt weer een tokjesei
Ze roest in haar hoek.
De kleine tokjes tippen in een rij
en foetsi is de tok.                              (kip)

De tek sjeest naar de baas
Hij knapt iets in zijn bek.
Het is een klomje taas
Dat gapt ie, die rare tek.                    (hond)

Het is lacherig aan de gang
De tukspreidt op de plank
De tuk is wel een pietsje bang
Voor een hap in haar kruime rank.   (koekje)

Annemieke kl. 6.

Mooi om te zien hoe Toonders creatieve taalgebruik een kind creatief kan maken.

Ik hoop dat ‘Barlemanje’ nog steeds aan kinderen te lezen gegeven wordt!

*

Kijk online Bommellezingen terug!

Zoals gezegd: over ‘Barlemanje’ ging het uitgebreid in het webinar ‘Grol en gloei’. De opname daarvan is voor € 4,95 terug te kijken, net als van drie andere online Bommellezingen. Kijk voor het overzicht op mijn website.