Nieuwsbrief van VOB-vzw
nr.3 - 2020

Beste VOB-lid

Een nieuwe herfst, een nieuw geluid? (Naar Herman Gorter)

We stampen een open deur in als we zeggen dat leerkrachten flexibel zijn. Op 1 september verwelkomen jullie namelijk weer een heleboel nieuwe leerlingen en ook tijdens het schooljaar zorgen jullie ervoor dat dwaalgasten opgenomen worden in hun groep. Leerkrachten van het 2de leerjaar, 1ste graad moeten aan de slag met de nieuwe eindtermen en verdiepen zich volop in nieuwe leerplannen en cahiers. Starten met nieuwe handboeken en/of methodes is dikwijls onlosmakelijk verbonden met de start van een nieuw schooljaar.

Maar op 16 maart 2020 toonden jullie wat jullie echt in je mars hebben. Plots moest er op afstand lesgegeven worden. Instructiefilmpjes werden voorbereid, taken geüpload en leerlingen ‘bij de les’ gehouden via een computerscherm. Experimenten werden thuis of op school uitgevoerd, opgenomen en doorgestuurd. En flexibel als jullie zijn, hebben jullie die klus met brio geklaard. We hebben toen met velen reuzenschreden gezet op het pad van digitalisering. Gelukkig mogen jullie nu terug ‘echt’ lesgeven en in directe interactie gaan met jullie leerlingen. En dat doet deugd, het is waarvoor ik indertijd leraar geworden ben. In naam van al jullie leerlingen, zeg ik daarom: DANK U WEL.

We proberen – als vereniging – jullie bij te staan in jullie job. Zo zullen we bij elke BIO enkele pagina’s van onze website extra in de kijker zetten.

We zijn binnenkort ook op Facebook te vinden met een privé-groep alleen toegankelijk voor de leden, waar jullie ideeën en tips kunnen uitwisselen, maar ook hulp vragen.

Marleen Van Strydonck

In  BIO van mei 2020 en in het jaarboek 2020 vroegen we naar jullie keuze voor het ontvangen van het jaarboek in de toekomst: digitaal of op papier. Het bedrag van het lidgeld zou hieraan aangepast worden. Het drukken en verzenden van het jaarboek kost de vereniging ongeveer 7 euro.

De algemene vergadering van 29 augustus ll. (verslag zie verder) besliste om de lidgelden als volgt aan te passen:

• 15 euro voor leerkrachten (zowel actieven als gepensioneerden) en sympathisanten die enkel een digitale (pdf) versie willen van het Jaarboek;
• 23 euro voor leerkrachten (zowel actieven als gepensioneerden) en sympathisanten die een gedrukte + een digitale (pdf) versie van het Jaarboek wensen;
• 10 euro voor biologiestudenten die enkel een digitale (pdf) versie willen van het Jaarboek;
• 18 euro voor biologiestudenten die een gedrukte + een digitale (pdf) versie van het Jaarboek wensen.

Er is in november geen fysiek Congres van Leraars Wetenschappen omwille van de coronamaatregelen, dus je kan niet via een inschrijving voor het congres je lidmaatschap voor 2021 verlengen. Daarom deze warme oproep: betaal in de loop van de volgende maanden – en bij voorkeur voor 1 december – je lidgeld voor 2021.

We hebben de lijst van de leden die per mail of brief lieten weten of ze een gedrukte versie van het jaarboek wensten, maar voor de correcte verzendingswijze zullen we ons baseren op het gestorte bedrag.

Dit nieuwe boek behandelt de 36 soorten pissebedden die in België kunnen aangetroffen worden.

In de eerste hoofdstukken komen volgende onderwerpen aan bod: overzicht van de morfologie en ecologie van pissebedden, de historiek (van het pissebeddenonderzoek in België), het zoeken, vangen en bewaren van pissebedden, het determineren gevolgd door een soortenlijst en informatie over het atlasproject (het inventariseren en de opmaak van de verspreidingskaartjes).

Dan volgt een handige determinatietabel voor onze Belgische pissebedden. Met die tabel kun je niet alleen de soorten determineren die je nu in België kan aantreffen, maar ook soorten die in de toekomst mogelijk nog in België kunnen opduiken. Die determinatietabel wordt overigens achteraan het boek nog eens overgedaan in het Engels.

Vervolgens krijg je een beschrijving van de 36 soorten pissebedden die in België waargenomen kunnen worden. Elke soort wordt op een dubbele pagina beschreven. Je krijgt er informatie over de kenmerken en over de verspreiding en habitat van de soort, aangevuld met een grote kleurfoto en een verspreidingskaartje met recente en historische gegevens.

Een speciaal hoofdstuk is gewijd aan de pissebedden die in België in verwarmde kassen kunnen aangetroffen worden. Dit zijn de enige plaatsen waar exotische soorten kunnen overleven buiten hun natuurlijk verspreidingsgebied.

Er wordt verder ingegaan op de verschillende habitats waar je pissebedden kan aantreffen (bossen, graslanden, water…).

Het boek wordt afgesloten met een literatuurlist en een checklist per provincie.

Het taalgebruik is eenvoudig en vlot leesbaar. De wetenschappelijke termen die je nodig hebt om pissebedden te beschrijven en te determineren, zijn fraai geïllustreerd wat de leesbaarheid en bruikbaarheid van het boek vergroot.

Handig toch om wat meer informatie te hebben over de pissebedden die je gebruikt voor bv. de leerlingenexperimenten rond gedrag?

Vik Casteels

Concreet

• De Smedt P., Boeraeve P., Arijs G. en Segers S., (2020) De landpissebedden van België (Isopoda: Oniscidea), Spinicornis, Belgium, 148 pp.
• Kostprijs: 25 EUR, excl. verzending
• Verkrijgbaar in de (online) winkel van JNM, https://winkel.jnm.be/insecten-geleedpotigen/2567-de-landpissebedden-van-belgie.html

Een vijver, een beek, een poel vormen een habitat voor zeer diverse organismen. Deze macro-invertebraten worden al meer dan 20 jaar gebruikt om de biologische kwaliteit van het oppervlaktewater in Vlaanderen te bepalen. Na het nemen van de stalen (onder begeleiding) en na de determinatie wordt een inventarisatie gemaakt van de aanwezige organismen in het vijverbiotoop. Het bepalen van de Belgische Biotische Index (BBI) staat centraal, maar er is ook aandacht voor waterplanten en de relaties tussen beiden.

Er bestaan al heel wat determinatiewerken/tabellen speciaal opgesteld om te werken met de BBI.

De dienst MiNaWe, sectie natuur- en milieueducatie werkte een volledig vernieuwde versie uit in opdracht van de deputatie van de provincieraad van West-Vlaanderen.

Op stevig papier, vochtbestendig, stelden de auteurs, Lynn Vanheste en Lou Claessens, met foto’s en mooie illustraties een uitgebreide sleutel samen.

Deze determinatiesleutel kan je bestellen via de webshop Provincie West-Vlaanderen (kostprijs 8 euro, verzendkost 2 euro).

Op 11 september opende het Museum voor Natuurwetenschappen de nieuwe permanente galerij Levende Planeet. Deze vormt het sluitstuk in de stapsgewijze renovatie van de permanente zalen, die startte in 2004.

De nieuwe Galerij nodigt je uit om onze planeet, boordevol leven, te observeren en je band met de natuur (weer) aan te halen. Levende Planeet vertelt je over de relaties tussen de verschillende aardbewoners en de ecosystemen waarin ze leven. Je krijgt er ook een beeld van waarom de biodiversiteit daalt en doet je beseffen waarom het van levensbelang is onze planeet te beschermen.

De vaste tentoonstelling van 2000 m², verspreid over twee verdiepingen, toont je wat biodiversiteit is. Levende Planeet presenteert meer dan 850 specimens – van de giraf, over de koala, tot de bladluis – op een speelse, educatieve en interactieve manier, met 3D-modellen die je mag aanraken, visuele media, geluidsfragmenten en animaties.

In de eerste zone toont men een planeet boordevol leven, in al zijn diversiteit. In de eerste zaal heeft men zelfs bewust geen orde aangebracht, maar enkel de enorme verscheidenheid aan levensvormen willen tonen. Niet alleen zeldzame of bedreigde diersoorten staan in de spotlights maar ook soorten die we dagelijks zien.

Ondanks de vele verschillende levensvormen, hebben al deze organismen een gemeenschappelijke oorsprong en zijn ze dus aan elkaar verwant, visueel voorgesteld door een 3D-model van de tree of life.

De tweede zone van de Galerij neemt je mee op een tocht langs de verschillende leefomgevingen die in de natuur bestaan: bossen, bergen, toendra, woestijnen, zeeën en oceanen. Men toont de complexe interacties tussen de levende organismen onderling en met hun omgeving.

Op de tweede verdieping van de Galerij wordt een nieuw hoofdstuk aangesneden: dat van de relaties tussen de soorten. Van de voedselketen over concurrentie, mutualisme en zelfs parasieten, tot commensalisme ...

Een bewegende afbeelding op de muur geeft de voedselketen en zijn oneindige cirkel weer via boeiende en schitterende projecties!

De laatste zone van de Galerij is gewijd aan veranderingen. Of deze nu natuurlijk van aard zijn of veroorzaakt door de mens, ze hebben altijd al deel uitgemaakt van de natuur, die zich doorheen de jaren aanpast en evolueert.

Door almaar meer natuurlijke hulpbronnen te verbruiken, oefent de mens een extreme druk uit op de biodiversiteit. Zo komt de diversiteit van de soorten en leefomgevingen in het gedrang.

PRAKTISCH

Leerlingen vanaf 12 jaar.

In verband met de huidig geldende coronamaatregelen, werden er twee bewegwijzerde parcours (een kort en een lang) met eenrichtingsverkeer uitgewerkt. Die laten je toe om al de zalen – dus ook de nieuwe permanente galerij Levende Planeet – in alle veiligheid te bezoeken. Mondmaskers zijn verplicht voor alle bezoekers.

Het korte parcours (minimum 1u30) brengt je eerst naar de Galerij van de Evolutie, daarna vervolg je je weg langs de nieuwe Galerij Levende Planeet, de Galerij van de Dinosauriërs en de Mosasauriërzaal en eindig je in de tijdelijke Expo Antarctica.

Het lange parcours (minimum 3u) brengt je door alle zalen van het museum.

Tickets en reserveren enkel online. De recentste informatie vind je op de website (www.natuurwetenschappen.be).

Zowel bij de Vlaamse Biologie Olympiade als bij de Internationale Biologie Olympiade werd dit jaar geschiedenis geschreven!

Zoals in de vorige BIO gemeld ging de Internationale Biologie Olympiade in Nagasaki, Japan niet door. Maar… de Japanse organisatoren gooiden de handdoek niet in de ring en organiseerden de IBO Challenge 2020 (a substitute for the 31st IBO Nagasaki, JAPAN), een online competitie.

Dat betekende dat we eerst rondvroegen of de finalisten bereid waren om op 11 en 12 augustus deel te nemen aan deze competitie-op-afstand. En eens ze allemaal toegezegd hadden, moest er ook een finale komen van de Vlaamse Biologie Olympiade zodat we de twee beste Vlaamse leerlingen konden afvaardigen voor deze internationale uitdaging.

Voor onze onlinefinale moest iedereen ‘in zijn kot’ blijven, we zaten immers nog steeds volop in de corona-piek. Zo zetten zich op zaterdag 25 april 14 van de 17 finalisten achter hun computer en gaven het beste van hun kunnen voor deze toch wel speciale finale. Zij werden nauwlettend in het oog gehouden via Proctering – best soms grappig om de opnames nadien te bekijken. Door de coronamaatregelen volgden de finalisten ook geen stage, geen practica en waren ze enkel aangewezen op zelfstudie. Voor de veertig theorievragen in de domeinen biotechnologie, fylogenie, genetica, evolutie, ecologie, fysiologie, ethologie, ongewervelden en statistiek werden telkens 4 uitspraken als juist of onjuist beoordeeld. En… de winnaars zijn: Milan Roelens, 6^de jaars in het Sint-Jozefsinstituut te Torhout en Mander Van Roy, 5^de jaars in het Sint-Romboutscollege te Mechelen. Een dikke proficiat!

Ook onze Franstalige collega’s organiseerden hun finale online; Marie Toussaint van het Athenée Royal François Bovesse te Namen en Sébastien Laurent van het Collège Saint-Hadelin in Visé kwamen hieruit als de besten.

Ondertussen bereiden de Japanners de “biologische” uitdaging voor zodat de geselecteerden kunnen laten zien wat ze in hun mars hebben en of ze over de gevraagde (IBO-)competenties beschikken. De leerlingen uit het secundair onderwijs moeten bewijzen dat ze vaardig zijn in het analyseren en oplossen van allerlei biologische problemen. Interesse in het vak, maar ook doorzettingsvermogen en creativiteit zijn belangrijke pijlers om deze uitdaging tot een goed einde te brengen.

En dat het een uitdaging was, kunnen Mander, Marie, Milan en Sébastien volmondig beamen. Was het oorspronkelijk de bedoeling om voor deze IBO Challenge de vier Belgische finalisten samen te brengen op één locatie, stak opnieuw Covid-19 een stok in de wielen. Dus werd er beslist dat de leerlingen tijdens die tropische dagen van de hittegolf helemaal alleen in hun kamer achter hun PC de vragen dienden op te lossen, waarbij ze continu gefilmd werden. Hoedje af voor hun inzet en uithoudingsvermogen.

Op dag 1 van de Challenge stonden twee praktische proeven op het programma, maar dit waren uiteraard geen hands-on experimenten.

Het practicum dierfysiologie was gericht op het begrijpen van cellulaire en moleculaire mechanismen die de embryonale ontwikkeling bij dieren reguleren. De laureaten beschikten over een set foto’s van een kippenembryo van 2 dagen oud. Naast nauwkeurig observeren en natekenen van zo’n foto zochten de leerlingen naar het regulatiemechanisme en het expressiegebied voor neurale differentiatie.

Een andere set foto’s toont zakpijp-embryo’s in het 32-cellig stadium, een klassiek studieobject voor embryologen. Op basis van experimentele gegevens onderzochten de laureaten hoe de expressie van een gen Y in bepaalde dochtercellen wordt gereguleerd. Is er transcriptie van de stof X die nodig is om gen Y tot expressie te brengen? Is er translatie van X? Is er secretie van X?

Komt de receptor voor X tot expressie in die cellen? Boeiende vragen voor toekomstige wetenschappers, maar niet van de poes.

Het tweede practicum situeerde zich in het domein van de bio-informatica. Hier probeert men te achterhalen hoe informatie in levende organismen wordt overgedragen en geïnterpreteerd. In het bijzonder het onderzoek naar genomische DNA-sequenties en de driedimensionale structuur van eiwitten boekte dankzij krachtige computers forse vooruitgang. Onze laureaten kregen via een app eventjes toegang tot de genoomdatabank ‘Genbank’ waardoor ze informatie kregen over het humane gen HOXA5: de locatie van het gen op chromosoom 7, het aminozuurgebied, de aminozuursequentie die wordt gecodeerd door het mRNA, de plaats van de exonen en uiteindelijk het eiwit dat door het HOXA5-gen gecodeerd wordt en dat een rol speelt bij onderdrukking van tumoren.

Eventjes mogen ze voor God spelen en via simulaties van genbewerkingstechnieken morrelen aan dit erfelijk materiaal: sequenties kopiëren, knippen en plakken zeg maar. Op die wijze moeten ze antwoorden geven op vragen zoals: welke nucleotidesequenties coderen voor een bepaald aminozuur? Waar is een bepaalde base binnen de geanalyseerde sequentie gelokaliseerd? Hoeveel guanine-cytosine is aanwezig in een bepaald aantal basen? Waar is de transcriptie startplaats? Na die opwarmers komt de eindopdracht: een vergelijking van de overeenkomst tussen eiwitsequenties voor 7 organismen (van gistcel tot octopus). Intrigerende hersenbrekers voor insiders, maar beslist geen kattenpis.

De tweede dag kregen de deelnemers twee reeksen theoretische vragen voorgeschoteld, één reeks in de voormiddag (50 vragen) en één in de namiddag (45 vragen). Ze kregen hiervoor telkens 3 uur. Per casus(vraag) moesten ze telkens 4 uitspraken als juist of onjuist beoordelen. Deze casussen zijn gericht op inzicht, er wordt er geen ‘pure’ kennis getest. Alle aspecten van de actuele biologie: celbiologie, moleculaire biologie en biochemie, genetica, populatiegenetica en evolutie, fysiologie en anatomie van dieren en planten en ecologie kwamen hierbij aan bod. 

Overzicht van de resultaten IBO 2020

Van deze speciale editie waarbij er geen enkele controle van de Japanse organisatie was op de examens (en dus op mogelijke ‘valsspelers’) werden er geen cijferresultaten bekendgemaakt. Enkel de verdeling van de gouden (21), zilveren (42) en bronzen (56) medailles, samen met de certificate of merit (11) wordt gepubliceerd op de website met de namen van de deelnemers in alfabetische volgorde.

En onze deelnemers deden het niet slecht, België valt twee keer in de prijzen. Marie Toussaint behaalt een bronzen 

medaille en Mander Van Roy een Certificate of Merit. Proficiat aan hen beiden.

Interpretatie van onze resultaten

De resultaten van onze deelnemers, die dan wel tot het kruim van onze toekomstige wetenschappers behoren, verdienen een terecht applaus.

Als leerlingen van een algemeen secundair onderwijs, waar maximaal twee uur biologie per week in het lessenpakket is opgenomen, houden ze stand naast leerlingen met een veel grotere wetenschappelijke bagage uit gespecialiseerde wetenschapsscholen waar het aantal uren biologie 6 à 9 uur per week kan bedragen. Zelfs met een doorgedreven vakinhoudelijke training is dit op korte tijd niet in te halen.

We moeten met z’n allen blijven ijveren voor een degelijke wetenschappelijke opleiding in het secundair onderwijs, waar dergelijke uitmuntende studenten niet op hun honger blijven zitten, maar gestimuleerd worden in de richting van wetenschappelijke studies. Deze leerlingen zouden ook de kans moeten krijgen om nog tijdens hun secundaire schoolloopbaan kennis te maken met nieuwe technologieën en technieken die in het hoger onderwijs aangeboden worden.

Naast de IBO Challenge 2020 wilde de Japanse organisatie de deelnemers toch de kans geven om contact te leggen met elkaar en vriendschap te sluiten over de grenzen van etniciteit, geloof en gender. Daartoe organiseren zij de IBO Challenge 2020 International Group Project. Met dit project willen ze studenten waardevolle kansen bieden om samen met andere jonge biologen over de hele wereld ideeën uit te wisselen en te discussiëren over de toekomst van de biologie. Mander Van Roy en Marie Toussaint schreven zich hiervoor in.

Elke student koos bij inschrijving voor één van de volgende onderzoekstechnieken: plannen en uitwerken van een creatief experiment OF bespreken wat het belang is van biologie binnen een thema. Dit kon telkens voor één van de volgende thema’s: infectieziekten, biodiversiteit en oceanen, genoom editing, evolutie. Op basis van deze keuzes stelden de Japanners de groepen samen. Elke groep bestaat uit maximaal vier studenten uit verschillende landen. Via online communicatiemiddelen (e-mails, berichten, videogesprekken, enz.) zal elke groep een uniek project aanpakken. Ze worden daarbij begeleid door oud-laureaten en wetenschappers in spe van over de hele wereld.

Aan het einde van het project moeten alle groepen hun uitgewerkt project digitaal indienen als PPT of poster. De voertaal is Engels. Alle projecten zullen op de officiële website worden geplaatst (www.ibo2020.org). Bovendien krijgen alle groepen feedback op hun voorstellen van wetenschappers die gespecialiseerd zijn in het gekozen thema.

De eerste contacten werden gelegd na de IBO 2020 Challenge (12 augustus), deadline voor het indienen van het project is 31 oktober.

Met dank aan …

In naam van het organisatiecomité van de Vlaamse biologie olympiade willen wij hierbij nog speciaal de leerkrachten biologie bedanken die elk jaar opnieuw hun leerlingen weten te motiveren voor, voorbereiden op en begeleiden bij de olympiade.

De organisatie van de nationale preselecties is mogelijk dankzij de logistieke steun van de universiteiten en het secretariaat van de Vlaamse Olympiades voor Natuurwetenschappen aan de K.U. Leuven en van de Vereniging voor het onderwijs in de biologie (VOB-vzw). Daarnaast is er de financiële steun van de minister van Financiën, Innovatie en Media via het actieplan Wetenschappen. Ook het ministerie van Onderwijs komt financieel tussenbeide voor de inschrijvingen en transportkosten voor deelname aan de Internationale OIympiades.

Contact:

Marleen Van Strydonck
coördinator Internationale Biologie Olympiade (Vlaamse Gemeenschap)
e-mail: marleen.vanstrydonck@skynet.be

Hugo Vandendries, bestuurslid Vereniging Onderwijs in de Biologie
e-mail: vandendries.hugo@skynet.be

- Algemene info over de International Biology Olympiad beschikbaar op http://www.ibo-info.org/

- Volledige overzicht medaillewinnaars IBO 2020 op https://ibo2020.org/en/ibo-challenge-2020/results/.

- Info over de Vlaamse Biologie Olympiade op http://www.vonw.be/biologie

Ben je op zoek naar inspiratie voor een les of een practicum dan loont het zeker de moeite om een kijkje te nemen op de website van de VOB: https://www.vob-ond.be/.

Reeds aan de lay-out van de openingspagina vermoed je de hand van een meester.  Even verder klikken en je vindt een schat aan interessante links, actuele informatie en allerlei publicaties waaronder alle jaarboekartikelen vanaf 2008, alles overzichtelijk en up-to-date gehouden door webmaster Vic Rasquin.

Hieronder een artikel dat we willen uitlichten uit de rubriek Leden melden.

VOEDSELOPNAME EN VERTERING BIJ KRUISSPINNEN

Op aanraden van een collega heb ik op de site "ikhebeenvraag" uitleg gevraagd over de voedselopname van een kruisspin. Na enkele dagen kreeg ik een onvolledig en gedeeltelijk onjuist antwoord. Je krijgt dan de vraag of dat antwoord je voldoet. Stel je voor dat je 'ja' intikt, dan komt dat antwoord waarschijnlijk als correct in de vragen- en antwoordenlijsten die je gratis kan raadplegen. Dat is niet zonder gevaar voor collega's.
Ik heb dus 'neen' ingetikt en kreeg prompt de vraag dat te verantwoorden.
Onmiddellijk gaf de correspondent toe 'dat mijn vraag in feite boven zijn pet ging' en kreeg ik de goede raad mij te wenden tot de heer Koen Van Keer.

Hier volgen mijn vragen (cursief / oranje) en de antwoorden van dhr. Van Keer, coördinator Antwerps Spinnenonderzoeksproject (ASOP) en secretaris van de Belgische Arachnologische Vereniging (ARABEL):

Het gaat over de gewone kruisspin, haar voedselopname en vertering.
In vele boeken staat dat de prooi geïnjecteerd wordt met gif via de cheliceren, dat daardoor de prooi vloeibaar wordt en dat de inhoud wordt leeggezogen.
M.i. veroorzaakt het gif enkel necrose van het weefsel in de wonde, en wordt de verterende werking van het gif verward met die welke effectief plaatsvindt bij gifslangen.
Mijn scenario is dat enzymen uit de spijsverteringsklieren (die zich in het achterlijf bevinden) door de pompwerking van de gespierde maag in de prooi worden overgebracht. Na de vertering wordt via de mondopening de vloeibare inhoud door de gespierde maag opgezogen en naar de darm doorgepompt. Is dat scenario correct?

U heeft inderdaad gelijk. Spinnen injecteren eerst hun gif om de prooi te verlammen en/of te doden en pas vervolgens worden verteringssappen toegevoegd. Dat laatste gebeurt echter grosso modo op twee verschillende manieren. Eén groep spinnen (waaronder bvb. de Krabspinnen, Kogelspinnen, Kaardespinnen, Trilspinnen,...) injecteert via één of meerdere openingen verteringssappen in de prooi (zie onderstaande foto trilspin met gevangen pissebed).

De Kruisspin behoort echter tot de andere groep en gaat dus anders te werk. Zij heeft tanden aan de monddelen en kauwt als het ware haar prooi fijn terwijl ze verteringssappen toevoegt. Tijdens dat "kauw-proces" zuigt ze de ontstane en vrijgekomen vloeistof ook op. De onverteerde deeltjes worden daar nog wel uitgefilterd aan de monddelen. Zoals u kan opmerken wanneer u een Kruisspin bij een gevorderde maaltijd gadeslaat, resulteert dat dan ook in een amorf residu van onverteerde chitine en is de oorspronkelijke habitus van de prooi onherkenbaar na de maaltijd (zie foto).

Volgens sommige auteurs kan een prooi meer dan 1 wonde hebben, waarlangs ze wordt leeggezogen.

Klopt.

Worden die wondjes telkens veroorzaakt door de cheliceren of staan er bijtende monddelen aan de basis van de pedipalpen?

Die wonden worden niet noodzakelijk altijd veroorzaakt door de cheliceren. Die zal de spin in principe enkel gebruiken om nog gifbeten toe te dienen indien dat nodig blijkt. Achter de cheliceren bevinden zich inderdaad vaak nog bijtende monddelen.

Op een gedetailleerde tekening in het handboek 'Dierkunde', ooit uitgegeven bij De Boeck, staan in de langsdoorsnede van een kruisspin vertakkingen van de maag naar de poten. Zijn die daar echt en zo ja, welke functie hebben die?

Die zijn er inderdaad. Zij zorgen mee voor de "hydraulische" druk die spinnen nodig hebben om hun poten te strekken. Vandaar dat de poten ook plooien en samentrekken wanneer de spin sterft en de druk dus wegvalt.

Vrouwelijke kruisspin (langsdoorsnede)

1. Enkelvoudige oogjes (ocellen).

2. Een van beide cheliceren (= telkens een giftand + basisstuk). Let op de uitgang van het kanaal, naast de punt.

3. Gifklier, die een dodend/verlammend gif bevat, zonder verteringsfunctie.

4. Een van beide kaaktasters (pedipalpen). Bij het ♂ zijn die knotsvormig verbreed en bevatten ze de receptoren van zijn sperma.

5. Mondopening met bijtende monddelen. (Een kruisspin vermorzelt haar prooi.)

6. Aanhechting van de vier paar looppoten aan het kopborststuk.

7. Hersenganglia: de ‘hersenen’ met o.a. verbindingen naar ogen en monddelen.

8. Onderling verbonden borstganglia; het zenuwstelsel bevindt zich aan de buikzijde.

9. Zuigmaag met uitlopers in de poten. Dat levert hydraulische krachten aan de poten.*

10. Een van de spiergroepen die de maag doen uitzetten en samenknijpen.

11. Voorste aorta die zuurstofrijk bloed levert aan de organen van het kopborststuk.

12. Hartzakje waarin het zuurstofrijke bloed uit de boeklongen wordt verzameld.

13. Hart met compartimenten; bij samentrekking wordt bloed naar de aorta’s gestuurd.

14. Verteringsklieren: via de maag worden verteringssappen over de prooi uitgebraakt, terwijl de kruisspin de prooi kauwt. Dat is te vergelijken met onze kauwbewegingen, terwijl speeksel gemengd wordt met het voedsel. Bruikbare delen van het voedsel worden naar de darm gezogen. Ongewenste deeltjes worden niet opgegeten. **

15. Darm: resorptie van het verteerde voedsel.

16. Buisjes van Malpighi: nierfunctie.

17. Cloacaal zakje: verzamelen van uitscheidingsproducten (vergelijk met urineblaas).
18. Achterste aorta: zuurstofrijk bloed leveren aan de organen van het achterlijf.

19. Aars: verwijderen van onverteerbare resten (≠ uitscheiding).

20. Drie paar spintepels met onderling verschillende functies.

21. Spinklier die een specifiek spinsel produceert.

22. Slechts één trachee die zich vertakt in het achterlijf: gaswisseling (O₂ CO₂).

23. Eierstok.

24. Geslachtsopening: via die opening worden de bevruchte eieren gelegd.

25. Opening van het verzamelzakje voor de zaadcellen. Die opening wordt afgeschermd door de epigyne, die soortspecifiek is. Alleen de pedipalpen van een ♂ kruisspin kunnen bij die opening geraken. Systeem van passend ‘sleuteltje’ op ‘slotje’.

26. Eén van beide boeklongen. (Bij vogelspinnen 2 paar, bij schorpioenen 4 paar.) Elke boeklong bestaat uit een aantal van elkaar gescheiden chitineplaatjes waardoor bloed stroomt. Het bloed neemt O₂ uit de instromende lucht op en geeft er CO₂ aan af. Het kleurloze spinnenbloed is dus zuurstofbindend. (Bij insecten niet!) Het zuurstofrijke bloed komt via het hartzakje in het hart terecht en wordt van daar uit via de aorta’s in het lichaam verdeeld. Open bloedsomloop.

* Bij een spin die (bv. met een tik van een pantoffel) gedood wordt, gaan daardoor de poten onmiddellijk samenplooien.

** Bij andere spinnen, bv. de trilspin, worden de verteringssappen via bijtwondjes in de prooi geïnjecteerd. Als die sappen de prooi hebben verteerd, wordt de vloeibare inhoud opgenomen. Het leeggezogen exoskelet van de prooi blijft achter.

Bronnen

Bronders-Lefever H. et al., 1974. Biologie Dierkunde. A. De Boeck, Brussel, 292 p.
(tekening op p. 169). Waardevol boek, enkel nog tweedehands verkrijgbaar.

Dank aan de heer Koen Van Keer voor correctie en het doorgeven van exacte details.

Zie http://www.krebsmicro.com (beelden van prachtige macro- en micro-opnamen).

Frans Desfossés – 2009

Samen hadden ze nog zoveel dromen: Emiel Van Damme en zijn echtgenote Caroline. Maar een hartfalen heeft hier anders over beslist…

Voor ons was het een schok toen we op 20 mei het overlijden van Emiel vernamen. We hadden dit nooit verwacht: hij kon sneller stappen dan de meesten onder ons en had een voorliefde voor lange (berg)tochten.

Het grootste deel van zijn loopbaan was hij leraar biologie aan het Atheneum van Oostende. Zijn cursussen waren van een hoog niveau en zijn examens gevreesd, maar hij leverde wel leerlingen af die het ver schopten in het hoger onderwijs.

Al sinds 1987 was hij penningmeester van onze vereniging en al die jaren heeft hij plichtsbewust en minutieus de financiën van VOB-vzw beheerd. Het ging zo ver dat hij eens een ganse dag gezocht heeft naar de oorzaak van een verschil van enkele centen tussen geboekte en werkelijke uitgaven.

Emiel beheerde niet alleen de financiën van onze vereniging, maar ook die van het Vlaams congres voor leraars wetenschappen en die van de EUSO. Bovendien konden we ook altijd op hem een beroep doen om te fungeren als jurylid in één of andere competitie.

In Emiel verliezen we een zachtmoedige collega en een goede vriend. We wensen Caroline en zijn kinderen veel sterkte in deze moeilijke periode.

Voor Emiel is de cirkel nu gesloten…

Mededelingenblad van de Vereniging voor het Onderwijs in de Biologie, de Milieuleer en de Gezondheidseducatie – vzw
M.Z.: Brussels Hoofdstedelijk Gewest I Ondernemersnr.: 0418.017.045 I RPR - Nederlandstalige Ondernemersrechtbank Brussel

Redactie: Serge Piette

Lidgeld (per kalenderjaar)

• 15 euro voor leerkrachten (zowel actieven als gepensioneerden) en sympathisanten die enkel een digitale (pdf) versie willen van het Jaarboek;
• 23 euro voor leerkrachten (zowel actieven als gepensioneerden) en sympathisanten die een gedrukte + een digitale (pdf) versie van het Jaarboek wensen;
• 10 euro voor biologiestudenten die enkel een digitale (pdf) versie willen van het Jaarboek;
• 18 euro voor biologiestudenten die een gedrukte + een digitale (pdf) versie van het Jaarboek wensen.

Je ontvangt het Jaarboek en BIO en een lidkaart met vrije toegang tot de ZOO, Planckendael, het

Serpentarium in Blankenberge, de Plantentuin in Meise en het KBIN.

Verenigingen, scholen, e.d. betalen € 16 lidgeld en krijgen enkel het Jaarboek en BIO.

Om lid te worden vul je online het aansluitingsformulier in op onze website en tezelfdertijd stort je het lidgeld op rekeningnummer:
IBAN BE34 0680 6665 5090 - BIC GKCCBEBB
van VOB-vzw
p.a. Vik Casteels, Milsenstraat 41, 2800 Mechelen

Raad van bestuur

Voorzitter
Marleen Van Strydonck (Officieel Onderwijs)
Te Boelaerlei 119 bus 1 - 2140 Borgerhout
E-mail: voorzitter@vob-ond.be

Ondervoorzitter
Ignace Nerinckx (Vrij Gesubsidieerd Onderwijs)
Muizenhoekstraat 37 - 2812 Muizen
E-mail: ondervoorzitter@vob-ond.be

Secretaris
Nathalie Revis
Oude Baan 98 – 2390 Malle
E-mail: secretaris@vob-ond.be

Penningmeester
Vik Casteels
Milsenstraat 41 – 2800 Mechelen
E-mail: penningmeester@vob-ond.be

Adreswijzigingen:

Via het online updateformulier

Wachtwoord

Op onze website kan je alle artikels vanaf het Jaarboek 2008 downloaden. De pdf-bestanden kunnen alleen geopend worden na het intikken van een wachtwoord. Dit is telkens VOB gevolgd door het jaartal van publicatie. Vb. VOB2010 voor een artikel uit het Jaarboek 2010.