door Klaas Driebergen

In mijn laatste BommelDing, twee weken geleden, legde ik je een raadselachtige Tom Poes-aflevering voor, die getiteld was ‘Tom Poes en de koelkasten’:

(Klik hier voor een grotere versie.)

De vraag was: wanneer is deze aflevering verschenen en in welk blad, en waarover gaat het hier? Welnu, mede dank zij de hulp van verschillende oplettende lezertjes is het raadsel opgelost!

Ik schreef al dat het lettertype van de verhaaltitel in de richting van de Volkskrant wees. Welnu, dat klopt! Theo Koppelaar, kenner bij uitstek van de krantenpublicaties van de Tom Poes-strip, wist te vertellen dat deze aflevering is verschenen in de 48 pagina’s tellende Volkskrant-bijlage ‘Langs de etalages’ op 18 september 1962.

Een paar dagen geleden ben ik naar de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag geweest en heb op de ‘microzaal’ de microfilms van de Volkskrant van 1962 geraadpleegd. Daarop trof ik bij de genoemde datum inderdaad de door Theo genoemde bijlage aan:

‘Langs de etalages’ is de toepasselijke naam voor een consumentenbijlage van de Volkskrant die zo nu en dan verscheen. In deze bijlage staan, naast advertenties, artikelen over alles wat er begin jaren zestig te koop is en over de actuele ontwikkelingen in de consumentenmarkt.

En ontwikkelingen zijn er in die tijd te over. In het inleidende artikel noemt de redactie als belangrijkste ‘aardverschuiving in de distribuerende sector’ het verschijnsel van de zelfbediening, waarmee ‘in Nederland de omwenteling in de detailhandel [is] begonnen’.

Hoe actueel dit was, zie je op de Wikipedia-pagina ‘Supermarkt’. In 1961 werden in Nederland de wettelijke eisen tot gescheiden verkoop van vlees, groenten en brood geschrapt. Vanaf dat jaar gingen de vele zelfbedieningskruideniers die al bestonden, hun assortiment steeds verder verbreden, waarmee de met een Amerikaanse term aangeduide supermarkt ontstond.

Maar goed, wie doorbladert in deze bijlage ziet het stripje uiteindelijk op pagina 43 staan: ‘Tom Poes en de koelkasten’. Waarin kruidenier Grootgrut belaagd wordt door een enorme horde consumenten in de vorm van lemmings, die koelkasten, mixers, naaimachines en stofzuigers eisen in ruil voor de bonnetjes die ze zeggen te krijgen in ruil voor alles wat zij opeten.

Waar verwijst dit naar? Niet direct naar iets dat in de bijlage aan de orde komt. Maar verschillende lezers van BommelDingen wezen mij op de sterke gelijkenis met de Premie-van-de-Maand-Club (PMC) van Albert Heijn: een spaarsysteem dat eerder in 1962 in het leven was geroepen.

Op 16 en 17 mei bood Albert Heijn in de volgende advertentie in de dagbladen de Nederlandse huisvrouw een beter leven aan:

Klanten van Albert Heijn konden bij elke 10 gulden tegen bijbetaling van 10 cent een spaarzegel kopen en die op een spaarkaart plakken. Met een volle spaarkaart kreeg men vijftig procent korting op de aanschaf van artikelen zoals koelkasten, draagbare radio’s, elektrische blikopeners, naaimachines of verrekijkers.

Het spaarsysteem was een enorm succes. Producten die nog vooral als luxeartikelen golden, werden betaalbaar voor een breder publiek. De PMC bleef bestaan tot 1974.

Het lijkt me dat de tekst van deze Tom Poes-aflevering, net als de ‘reguliere’ Tom Poes-dagstrips, door Toonder zelf geschreven is. Hij gaf hierin een mooie knipoog naar een actueel fenomeen dat bijzonder in het oog sprong als het om ‘de consument’ ging. Dat hij de op luxeartikelen beluste consumenten uitbeelde als een alles overspoelende massa lemmingen, was niet alleen heel praktisch (er kon gebruik gemaakt worden van de al voor ‘Tom Poes en het Lemland’ gemaakte tekeningen) maar ook heel raak.

Het is trouwens opmerkelijk hoe Grootgrut door alle verhalen heen geheel niet met zijn tijd mee gaat (incidentele pogingen daargelaten) en gewoon de ouderwetse kruidenier blijft zoals we die in de jaren vijftig nog kenden. Zijn naam ten spijt: een grutter gold vroeger als synoniem voor een kruidenier, en een grootgrutter werd in ons spraakgebruik uiteindelijk een supermarkt, waar Toonder met de naam van zijn kruidenier ongetwijfeld invloed op had. Het woord grootgrutter komt vanaf 1967 in de kranten in Delpher voor als synoniem voor supermarktketens, zoals Albert Heijn en De Gruyter.

Fijn dat we dit bijzondere Tom Poes-stripje in zijn context hebben kunnen plaatsen, en veel dank voor de reacties!

*

In de maand februari houd ik tweemaal de lezing ‘Bommel en de Bijbel’:

• zondag 16 februari in Lekkerkerk (15:00 uur, Grote Kerk, Kerkplein 4)
• donderdag 27 februari in Assen (14:30 uur, De Open Hof, Sleutelbloemstraat 1)

Zie ook de agenda op mijn website voor alle geplande lezingen in de komende tijd.