door Klaas Driebergen

De ‘dievenboeken’: het is een van de interessante onderwerpen die uitgebreid aan de orde komen in het kunstboek Het geheim van Marten Toonder, dat 1 november verschijnt. Zo noemden Marten Toonder de plakboeken met plaatjes die hij in de jaren dertig aanlegde, en die hem met name in zijn beginjaren als tekenaar tot voorbeeld dienden tijdens het maken van strips en illustraties. Toonder vertelt hierover in zijn autobiografie; ik schreef er eerder een BommelDing over.

Graag geef ik hier een paar voorbeelden van tekeningen uit die plakboeken die Toonder gebruikte in zijn eigen tekenwerk.

De plaatjes in de dievenboeken zijn vaak thematisch gerangschikt. Hier is bijvoorbeeld een pagina uit een afdeling met gebouwen:

Linksboven zien we een plaatje uit een strip van Alex Raymond, één van de grote voorbeelden van Toonder. Hij komt aan bod in het hoofdstuk ‘Toonders voorbeelden’ in Het geheim van Marten Toonder. Er is al vaker op gewezen dat Toonder zijn tekening van het stationsgebouw van de stad Slothoven in ‘Tom Poes en de laatste markies van Carabas’ (1942) van Raymond leende:

Helemaal rechtsonder op de bladzijde uit het plakboek staat een plaatje uit de strip Felix the Cat van Pat Sullivan en Otto Messmer. Felix maakte vooral als tekenfilmfiguurtje een enorme indruk op Toonder. Op dit plaatje is het silhouet van een kasteel te zien, dat ik meerdere malen ben tegengekomen in werk van Toonder, in verschillende varianten.

Het kasteel in ‘Tom Poes en de toverpijp’ (1941) lijkt er bijvoorbeeld op gebaseerd, waarin de dwerg Pikkin Liezelotje heeft opgesloten, de dochter van de markies Van Muizenis:

Een vergelijkbaar silouet-achtig kasteel is het betoverde kasteel van tovenaar Akah da Bra in het Kale Dal in ‘Tom Poes en de betoverde spiegel’ (1942), dat alleen bij volle maan om elf uur zichtbaar wordt:

Ook het kasteel van de boze tovenaar in ‘Thijs IJs en de drie dwergen’ (1937) lijkt er sterk op, met zijn slanke torens en loopbrug:

Soms tekende Toonder zijn voorbeeld tamelijk precies na, maar de voorgaande voorbeelden laten zien dat hij er ook wel zijn eigen gang mee ging.

Over kastelen gesproken. Ook Bommelstein vindt zijn oorsprong in een ‘dievenboek’. In een schrift met de titel ‘Dievenboek van Phiny’ zijn een hoop pagina’s gevuld met plaatjes uit een Engelstalige avonturenstrip, waaronder het volgende kleine plaatje met een kasteel:

Toen Phiny voor haar man de potloodtekeningen maakte van het tweede Thijs IJs-verhaal, ‘Thijs IJs en de onzichtbare prins’ (1934), gebruikte ze dit plaatje voor het tekenen van het kasteel van de boze, toverende geest Gogos. Het is vrijwel letterlijk overgetekend:

En datzelfde kasteel gebruikte Marten Toonder als Drakenburcht in het gelijknamige Tom Poes-verhaal in 1941:

Het wordt op dat moment bewoond door tovenaar Hocus Pas en diens draak, maar nadat die verjaagd en onschadelijk gemaakt zijn, zal heer Bommel het kasteel kopen en omdopen tot Bommelstein. In de loop van de jaren zal het een langzame transformatie ondergaan richting de beroemde vormen met de vier kenmerkende torens.

Het is opvallend dat kastelen bij Toonder dus vaak plaatsen zijn waar boosaardige tovenaars wonen, of boze geesten of kabouters die kunnen toveren. De kastelen in de plakboeken zagen er blijkbaar voldoende geheimzinnig en sinister uit om gebruikt te worden als residentie voor dergelijke sprookjeswezens.

Deze voorbeelden van het gebruik van kastelen uit de ‘dievenboeken’ zijn overigens niet opgenomen in Het geheim van Marten Toonder. Daarin staan weer allerlei andere verrassende voorbeelden, en we moesten keuzes maken. Maar ik vond het daarom des te leuker om deze hier te laten zien.

Zoals gezegd in mijn vorige mails: Het geheim van Marten Toonder is sinds 1 september te bestellen via deze website. Een prachtig overzicht van het Toonders oeuvre in 416 pagina’s, op groot formaat gedrukt in topkwaliteit. In een cassette met daarin ook de documentaire Als je begrijpt wat ik bedoel uit 1963 op dvd, en bij elk boek een uniek Bommelcliché. Wie het boek op voornoemde website vooruitbestelt, kan zijn eigen cliché uitkiezen. Dit laatste kan nog tot eind september.