door Klaas Driebergen

Het frappeert me steeds weer hoe groot, rijk en veelzijdig Toonders oeuvre is. Bij het maken van Het geheim van Marten Toonder ook weer. Zelfs met meer dan 400 pagina’s tot onze beschikking, was het nog enorm worstelen met de vraag: wat nemen we wel, en wat niet op in dit kunstboek?

Het Toonderarchief in het Literatuurmuseum blijft ook een bron van schatten. We ontdekten daar meerdere tekeningen die hoogstwaarschijnlijk nog niet eerder gepubliceerd waren.

Als ik het goed geteld heb, zitten er in het boek zeker 125 afbeeldingen die niet eerder gepubliceerd zijn. Het gaat dan bijvoorbeeld om jeugdtekeningen, allerlei portfolio-illustraties uit de jaren dertig, handschriften, allerlei potloodschetsen en alternatieve versies van Bommeltekeningen, enzovoort.

Daarnaast zijn er natuurlijk de talloze facsimile’s van originele tekeningen van Bommel en van andere Toonderstrips, waarvan je de tekeningen vermoedelijk wel in gedrukte versie kent, maar op deze manier heb je ze nog nooit gezien.

Eén verrassende ontdekking wil ik graag met je delen. Eerder schreef ik in BommelDingen al over Thijs IJs, die als dierenstrip uit de jaren dertig de meest directe voorloper van Tom Poes is. Thijs IJs verscheen in 1934-1938 in Het Nieuwsblad van het Noorden en enkele andere regionale kranten, en er is slechts één officiële boekuitgave verschenen van de eerste vier verhalen. Dat alles in zwartwit.

Tot onze verbazing ontdekten we tussen allerlei ander origineel tekenwerk van Toonder uit vermoedelijk de jaren dertig een aantal grote platen van Thijs IJs in kleur! Je adem stokt dan even… Er waren ook enkele onbekende zwartwit-afbeeldingen bij.

Nader onderzoek leerde me dat het om illustraties moest gaan bij het verhaal ‘Thijs IJs en de drie dwergen’ uit 1937. Vermoedelijk zijn er plannen geweest om dit verhaal in boekvorm uit te geven, met ook een aantal gekleurde platen daarin. Dit boek is echter nooit verschenen.

Het lijkt er wel op dat er een aantal aanpassingen gepland waren in het verhaal: de drie dwergen, die in opdracht van een boze tovenaar de kroon van koning Dibbekoon hebben gestolen, zijn er zeven geworden. Een verwijzing naar de zeven dwergen van Sneeuwwitje? (De daarop gebaseerde Disneyfilm, die ook in 1937 verscheen, gold voor Toonder toen als het absolute summum van animatie.)

In het boek hebben we drie van de mooie kleurenplaten opgenomen. Eén daarvan wil ik in deze ‘BommelDingen’ graag laten zien. Het is de gekleurde versie van de volgende Thijs IJs-aflevering:

En hier komt ’ie dan in kleur…

Tadaaa:

Dankzij Dick de Boer, kenner van Toonders vroegere werk, konden we deze fraaie afbeelding ook nog eens in verband brengen met een andere gekleurde illustratie van Toonder, namelijk een ansichtkaart uit de serie kabouterkaarten die in 1941 door De Muinck & Co werden uitgegeven. Daarop staat een tovenaar die identiek is aan die van Thijs IJs:

Het is een voorbeeld van een verschijnsel dat je met name in het vroegere werk van Marten en Phiny Toonder vaak tegenkomt: hergebruik. Recycling. Ook dit heeft natuurlijk enerzijds te maken met de omvang van het Toonderoeuvre: bij zo’n hoge productie kun je niet altijd met iets geheel nieuws komen. Anderzijds: waarom een goed idee ook niet nog eens een keertje gebruiken…?

Ik weet zeker dat er in die reeksen ansichtkaarten nog meer voorbeelden van recycling te vinden zijn voor wie een beetje zoekt. Bekend zijn de dierenkaarten met daarop beren en poezen die op de vroege Bommel en Tom Poes lijken.

Terwijl ik dit schrijf ontdek ik nog een voorbeeld. Zie de volgende ansichtkaart uit dezelfde serie:

In Het geheim van Marten Toonder wordt ook de volgende sprookjesillustratie opgenomen (vermoedelijk van eind jaren dertig):

Het huisje is tamelijk precies overgenomen.

Het is onbekend waarvoor Toonder deze laatste illustratie maakte. In het Schrijversprentenboek Marten Toonder: een dubbel denkraam is hij weliswaar al in het klein afgedrukt, maar in dit boek wordt hij in zijn volle glorie geplaatst, paginavullend, waardoor de prachtige kleuren goed uitkomen. Zo krijgt trouwens het meeste werk alle ruimte in dit prachtboek.

We komen dit hergebruik niet alleen tegen op het visuele vlak, maar ook op het niveau van de inhoud. Het is bekend dat sommige thema’s en motieven uit de strips Thijs IJs en Uk en Puk later bij Tom Poes terugkomen. Maar bijvoorbeeld ook uit ander werk.

Neem bijvoorbeeld de volgende cartoon, die Toonder in de tweede helft van de jaren dertig maakte voor zijn toenmalige werkgever, de Rotogravure:

De auto heeft wel iets weg van heer Bommels Oude Schicht. Daarmee overkomt heer Bommel zo’n tien jaar later iets vergelijkbaars in ‘Tom Poes en de Pierrace’ (1948). Heer Bommel laat daar een straalmotor in zijn ‘trouwe voertuig’ bouwen om daarmee de Pierrace te kunnen winnen. Hij geeft echter wat teveel gas:

“Op hetzelfde moment sloeg de motor aan met zoveel kracht, dat het onderstel bleef staan en de motor, met carrosserie en al, als een steen uit een katapult de lucht in schoot.”

In Het geheim van Marten Toonder zijn meerdere interessante voorbeelden opgenomen van dit soort hergebruik binnen Toonders oeuvre.

Het boek Het geheim van Marten Toonder is sinds 1 september te bestellen via deze website. Het biedt een prachtig overzicht van Toonders oeuvre in 416 pagina’s, op groot formaat gedrukt door topdrukker Joh. Enschedé Amsterdam. Het nawoord is van Toonderbiograaf Wim Hazeu. Het boek zit in een cassette met daarin ook de documentaire Als je begrijpt wat ik bedoel uit 1963 op dvd, en bij elk boek een uniek Bommelcliché. Wie het boek op voornoemde website vooruitbestelt, kan zijn eigen cliché uitkiezen. Dit laatste kan nog tot eind september.

Ik krijg overigens wat vragen en reacties op mijn BommelDingen over Het geheim van Marten Toonder. Zo vind een aantal lezers het erg duur. Daar kan ik weinig tegenin brengen: zelf vind ik het ook een hoop geld. De reden dat ik het boek toch zo uitgebreid onder de aandacht breng, is dat het een van de allermooiste boeken wordt die ooit over Toonders werk verschenen zijn, en ook inhoudelijk echt de moeite waard is.

Een vraag die in dit verband ook gesteld wordt, is: komt er later ook een goedkope herdruk? Ik heb dit nagevraagd, maar dit is niet het geval. Het wordt echt een eenmalige uitgave van 1500 exemplaren.