door Klaas Driebergen

Misschien heb je er als iets over gehoord… In november verschijnt er een heel bijzonder boek: Het geheim van Marten Toonder. Een prachtig kunstboek over het oeuvre van Marten Toonder, mooi gedrukt en vormgegeven. Een coproductie tussen uitgeverij De Bezige Bij en uitgeverij/drukkerij Joh. Enschede Amsterdam. Toonderbiograaf Wim Hazeu schreef een nawoord. Ikzelf mocht er de afgelopen maanden ook aan meewerken door te assisteren bij de beeldredactie en bijschriften te schrijven.

Het wordt echt een ‘uitgave van stand’: het boek zit in een mooie blauwe cassette met daarin bovendien een dvd met een documentaire over Toonder en zijn werk, en een cliché: een metalen drukplaat van een Bommelstrook, die vroeger gebruikt werd om de tekeningen in de krant af te drukken. Van elk cliché bestaat er maar eentje. Een bijbehorend certificaat met een afdruk van het betreffende cliché maakt het geheel compleet.

Vanaf 1 september, dus exact vanaf het moment dat ik deze e-mail stuur, is het boek vooruit te bestellen op een speciale Het geheim van Marten Toonder-website. In de maand september kun je op deze website bovendien kiezen welke unieke cliché je erbij geleverd wilt krijgen. Dit laatste kan alléén tijdens deze maand, en alléén via deze website. Er zijn maximaal 1500 clichés beschikbaar. Het boek is ook na deze maand en buiten de website om bestelbaar, maar dan krijg je gewoon een ‘willekeurig’ cliché toegewezen.

Ik schreef al: een ‘uitgave van stand’. De prijs is daar ook naar: 300 euro. Mocht dit je afschrikken, dan vind ik dat heel begrijpelijk. Maar omdat ik zelf erg enthousiast ben over de inhoud van het boek en het daarom een goede verspreiding gun, wil ik gedurende de maand september in ‘BommelDingen’ graag een aantal tipjes van de sluier oplichten van al het moois dat in het boek te zien is.

Het boek (op het grote formaat van 25 x 36 cm) omvat 416 pagina’s en zit barstensvol mooi beeldmateriaal. Daarbij ligt de nadruk op origineel werk: originele tekeningen van Toonder uit het Toonderarchief in het Literatuurmuseum, maar ook uit de collecties van andere instellingen en verzamelaars. Daar is ook veel materiaal bij dat nog niet eerder is gepubliceerd, of dat nog niet eerder op zo’n groot formaat en in een dergelijke drukkwaliteit is verschenen.

Inhoudelijk komt het hele oeuvre van Toonder aan bod, maar de nadruk ligt natuurlijk op zijn belangrijkste werk, zijn ‘magnum opus’: de Bommelstrip. Daar worden veel originele tekeningen en tekenstroken van getoond. Die zijn altijd bijzonder om te zien: het heeft zijn charme als je op het inmiddels wat vergeelde papier het inktwerk ziet, hier en daar nog wat potloodlijntjes, daarnaast vlakken in blauw potlood waarmee werd aangegeven wat gerasterd moest worden.

Ook zijn er originele tekeningen enorm uitvergroot, zodat je elk detail kunt zien. En er zítten wat details in veel Toondertekeningen… En wat een sfeer, je weet op dat formaat niet wat je ziet!

In het hoofdstuk ‘De superstriponderneming’ wordt uitgebreid ingegaan op de technische aspecten van de Bommeltekeningen en de verschillende fases in het maken van een verhaal.

Er zijn bijvoorbeeld veel schetsjes bewaard gebleven van personages. Deze maakte Marten Toonder tijdens het opzetten van een nieuw verhaal om aan de potloodtekenaar te laten zien hoe zo’n figuur eruit moest zien.

Hier bijvoorbeeld een eerste schets van de fotograaf Kiekvogel, uit het gelijknamige verhaal (1958):

Ik vind het heerlijk om zo’n tekening te bestuderen. Linksonder staat ‘± a° 1900’, en linksboven ‘lange manchetten’: het is nadrukkelijk de bedoeling dat Kiekvogel een ouderwetse fotograaf is, met niet alleen een camera die stamt uit de prehistorie van de fotografie (‘kiekkast met balletje’), maar ook kleding van rond de eeuwwisseling.

Wat vaak gebeurt, is dat Toonder naast zo’n figuur een grove schets van Bommel of Tom Poes zet, om aan te geven hoe de verhoudingen in afmetingen tussen de verschillende personages zijn. Zo ook hier, met daarbij een bijzondere aanwijzing: ‘klein mannetje (begint als dwerg, doch groeit)’… Kennelijk leek het Toonder een leuk idee om de heer Kiekvogel te laten groeien naarmate hij in de loop van het verhaal onder invloed van Hocus Pas een succesvoller fotograaf wordt. Uiteindelijk is dit plan toch niet doorgezet: in het verhaal blijft Kiekvogel een soort dwerg, ongeveer half zo groot als Bommel.

In het boek zie je het schetsje in vol ornaat.

Van dit soort schetsen zijn er een groot aantal opgenomen, waarvan de meeste niet eerder zijn gepubliceerd. Ik vind dit zelf echt smullen! Het geeft een leuke inkijk in het ontstaan van die prachtige verhalen van Toonder.

Een andere leuke vind ik de schets van de merkwaardige driewieler-auto van kruidenier Grootgrut. Deze auto besprak ik een aantal maanden geleden al eens in BommelDingen. Deze schets staat op de achterkant van een strook uit ‘Heer Bommel en zijn iksel’ (1953):

Boeiend zijn weer de aanwijzingen, die aantonen dat het absurdistische karakter van deze auto geen toeval is: ‘hoogte auto kleiner dan grootte figuur’, en ‘vooral klein en niet te naturalistisch!’

Er zijn in het boek ook een groot aantal eerdere versies van Bommeltekeningen of stripstroken opgenomen. Dit soort tekeningen zijn zeldzaam. Ook deze werden soms aangetroffen op de achterkant van de uiteindelijke stroken.

Een interessante schets vind ik bijvoorbeeld de volgende:

Het is een afgekeurde versie van het eerste plaatje van een strook uit ‘Heer Bommel en de minionen’ (1980). Heer Bommel stapt hier uit de tijdmachine van professor Sickbock, waarmee hij is teruggekeerd naar de vroege ochtend van een rampzalig verlopen dag, om te proberen om deze over te doen. Uiteindelijk is deze tekening er als volgt komen uit te zien:

Wat met name gewijzigd is, is het camerastandpunt. (Stripmakers spreken vaak in filmtermen over het tekenen, zo kun je ook zien in opmerkingen die neergekrabbeld zijn bij andere originele tekeningen die in het boek zijn opgenomen.) Natuurlijk is dan de vraag: waarom deze wijziging? Vermoedelijk gaat het hier vooral om de klok die aan de muur hangt. De tijd speelt in dit verhaal immers een belangrijke rol, en het moet voor de kijker in een oogopslag duidelijk zijn dat heer Bommel inderdaad een tijdreis heeft gemaakt. En op een aantal voorgaande tekeningen zijn de machine en het lab van Sickbock vanuit hetzelfde standpunt weergegeven met dezelfde klok aan de muur, die dan nog ’s avonds tien uur aangeeft.

Afijn, dit zijn maar enkele voorbeelden van de vele interessante tekeningen die het boek te bieden heeft, en die voor Bommelliefhebbers niet te versmaden zijn omdat ze een uniek kijkje achter de schermen geven.

Het geheim van Marten Toonder is dus VANAF NU te bestellen op deze website, waarop je gedurende de komende maand ook je eigen cliché kunt uitkiezen.