door Klaas Driebergen

De afgelopen tijd schreef ik over de literaire bronnen van de namen Zielknijper, Dickerdack en Canteclaer. Deze namen vinden hun oorsprong in bekende klassiekers uit de Nederlandse literatuur.

Ook de naam van de journalist Argus is afkomstig uit een ‘literaire’ bron. Maar dan niet uit de Nederlandse letterkunde, maar uit de klassieke oudheid, de Griekse mythologie. Over klassieke literatuur gesproken…

Deze oer-Argus is een reus, die als belangrijkste wapenfeit op zijn naam heeft dat hij monster Echidna (letterlijk ‘vrouwelijk serpent’) verslagen heeft.

Maar eigenlijk is dat niet waar hij het meest bekend mee is geworden. Zijn bijnaam luidde Panoptes, wat ‘die alles ziet’ betekent. In het Grieks schrijf je zijn naam als Ἄργος Πανόπτης, Argos Panoptès. Deze naam heeft hij te danken aan het feit dat hij honderd ogen heeft, verspreid over zijn hoofd en hele lichaam.

Hoe je je dat moet voorstellen kun je zien op deze afbeelding van een muurschildering uit het Appartamento Borgia, dat onderdeel is van het Vaticaans Museum:

Van al die ogen sliepen er nooit meer dan twee tegelijk; de rest waakte. Dat is handig als je bijvoorbeeld op wacht moet staan. Dat laatste deed Argus in opdracht van de godin Hera: hij moest Io in de gaten houden, de dochter van de riviergod Inachus, op wie Zeus een oogje had laten vallen en die door Zeus in een koe werd veranderd zodat zijn vrouw Hera het niet door zou hebben.

Uiteindelijk werd Argus in opdracht van Zeus gedood door Hermes, die hem via bedwelmend fluitspel zo diep in slaap bracht dat al zijn ogen dichtvielen. Dat zie je op hetzelfde tafereel.

Later werden zijn ogen door Hera op de staartveren van de pauw geplaatst. De pauw, met wie Hera vaak wordt afgebeeld, wordt beschouwd als een waakzame vogel bij uitstek.

De ogen van deze Argus kwamen ook in onze taal terecht. Iemand of iets met argusogen bekijken is figuurlijk spraakgebruik voor ‘wantrouwend bekijken’, ‘nauwlettend in de gaten houden’.

(Lees meer over deze uitdrukking en de mythe van Argus op de website van Onze Taal – waar ook verteld wordt dat er geen etymologisch verband is met het woord argwanend.)

Het is dus geen kleintje, naar wie Toonder zijn reporter genoemd heeft. En dat terwijl de Rommeldamse Argus bepaald geen reus is: hij behoort tot Toonders kleinste personages.

De overeenkomst zit hem dan ook overduidelijk niet op het fysieke vlak, maar meer op figuurlijk niveau. Het gaat om die ogen. Dat kijken, die waakzaamheid. Argus is een journalist: iemand die aanwezig is waar nieuws te vinden is. Die alles in de gaten houdt, ‘in het oog’ houdt. Die als het ware als de ogen van de krantenlezer in de Rommeldamse samenleving fungeert.

(Of iemand die zijn neus overal insteekt, moet ik onwillekeurig denken vanwege het ratachtige uiterlijk van Argus. Hij heeft een neus voor nieuwtjes.)

'Ik heb je in de gaten, want ik volg je al een tijdje', zegt hij tegen de oude Kriegel in 'De wraakgier'. En mooi is het volgende citaat uit het begin van ‘Tom Poes en de zeeslang’ (1948), het tweede verhaal waarin Argus optreedt:

‘Goedemorgen’, zei de vreemdeling. ‘Ik ben verslaggever van de Rommelbode. Schrijf onder de naam Argus. Zie alles en weet alles. U kent dat. Hebt u een nieuwtje voor me?’

Hieruit blijkt dat Toonder niet alleen kennis had van de afkomst van de naam Argus, maar ook van de betekenis van de bijnaam van de Griekse held.

Passend is het ook dat we hem in ‘Heer Bommel en zijn heldendaden’ met een kijker aan het werk zien. En wel in een episch gevecht door heer Bommel met een monster:

Met deze woorden raapte hij het wapentuig op, richtte het met bevende hand op het monster, dat hem met bolle ogen aankeek, en stormde erop af. Deze daad bleef niet onopgemerkt. Op een heuveltje in de nabijheid zat de journalist Argus door een kijker te loeren. Een goede verslaggever is nu eenmaal altijd in de buurt waar gevaren dreigen, en een handige walkie-talkie stelt hem in staat om zijn bevindingen aan de wereld mede te delen.
‘De held valt aan!’ riep hij gespannen uit. ‘Vóór hem dreigt een wezen uit de oerwereld en achter hem nadert een reus... m-met een ge-getrokken zwaard... Een vr-vrisselijk gezeecht... Ik eh... w-wat ga-gaat er nu ge-gebeuren?’

Natuurlijk gaat het bij dit kijken van de journalist Argus niet om zomaar waarnemen, neutraal registreren. Argus is zo nu en dan ook kritisch, of probeert dit althans te zijn; hij bekijkt de wereld ‘met argusogen’. Bijvoorbeeld in ‘De slijtmijt’:

‘De Rommeldamse Bank ligt er ook niet zo mooi bij’, vulde de reporter aan. ‘En de nieuwe oliekraker begint te verzakken, hoorde ik. Wat doet de overheid? Dat zal de lezers interesseren, burgemeester!’

Maar de grens tussen kritisch en sensatiezucht is dun. Zo kan het in ‘De pijpleider’ gebeuren dat Joost koppen leest als: ‘Gewetenloze geleerde eist eer voor zichzelf op; gedekt door stadsbestuur. Wie is deze buitenlandse “professor” P.?’

*

Nog even over de ‘buitenlandse professor P.’ gesproken. De vorige keer schreef ik over de naam Prlwytzkofski. Enkele lezers wezen mij nog op feiten die op een Poolse afkomst van de prof wijzen. Zo deelde Serge Barthel zijn vermoeden met mij ‘dat professor Prlwytzkofski afkomstig zou kunnen zijn uit Pommeren in Polen. In het gebied Kasjoebië in die regio spreekt men het Kashubisch, een Pools dialect doorspekt met Duitse woorden. Dat verklaard de Pools klinkende naam in combinatie met de Duitse “moederspraak”, incidenteel met Pools klinkende woorden erin.’

Ook wees Serge mij op zijn bekende uitroep ‘Praw!’ Praw is een Pools woord voor ‘recht’ of ‘rechten’, uitgesproken als ‘praf’ of ‘praaf’. Ik stel me voor dat hij met dit stopwoord ‘Juist!’ bedoelt, vergelijk het Engelse woord right.

Verder heb ik het nog niet over de voornaam van de professor gehad: Zbygniew. Deze komt niet vaak voor in de Bommelsaga; volgens mij is het pas in het 146ste verhaal ‘De Doorluchtigheid’ (1974) dat hij zichzelf met zijn voornaam voorstelt, en wel aan Tom Poes: ‘Prlwytzkofski is der naam. Zbygniew Prlwytzkofski, hoogleraar te Rommeldam, om u te dienen.’

Hugo Klooster wees mij erop dat dit een Poolse voornaam is. Maar dan wordt hij meestal gespeld als Zbigniew.