door Klaas Driebergen

In de Bommelverhalen heb je dieren en dieren. Je hebt enerzijds de vaste personages, die ‘antropomorfe’ dieren zijn – oftewel: ze hebben weliswaar een dierenhoofd, maar menselijke ledematen, en ze gedragen, praten en gaan gekleed als mensen.

Maar anderzijds kom je ook regelmatig ‘gewone’ dieren tegen, in de natuur bijvoorbeeld, die niet kunnen praten en ongekleed door het leven gaan. Het gaat dan meestal om vogels, zelden om zoogdieren – behalve bijvoorbeeld een enkel paard voor een wagen van Hocus Pas. Over het algemeen spelen deze ‘echte’ dieren nauwelijks een daadwerkelijke rol in de verhalen, maar ze horen bij het decor: zo zweven er vaak meeuwen rond in de Rommeldamse haven of rondom de Albatros op volle zee.

De vogels die je boven het land het meest ziet, en waarover ik het in dit stuk wil hebben, zijn kraaiachtige vogels. Ook dit zijn geen echte personages, maar ze lijken toch vaak wel degelijk een bepaalde functie in het verhaal te hebben. Juist op momenten dat er in het verhaal sprake is van een beklemmende of onheilspellende of (positiever geformuleerd) geheimzinnige sfeer, zijn ze aanwezig: ze helpen mee om deze sfeer te versterken. Als het Tom Poes in ‘De killers’ bijvoorbeeld opvalt dat er een ‘doodse sfeer’ om Bommelstein hangt, staat er: ‘Om de torens krasten de kraaien’. Je ziet kraaien ook steevast bij oude ruïnes, bijvoorbeeld in de Zwarte Bergen. Hier een voorbeeld uit ‘De pronen’ (1973):

(Zie voor kraaien bij ruïnes ook mijn eerdere ‘Bommelding’ over Ierse ruïnes bij Bommel.)

Ook als ze in de tekeningen nog niet direct zichtbaar zijn, kan het ‘krassen van een kraai’ in de tekst sfeerversterkend werken. Zie bijvoorbeeld het volgende citaat uit hetzelfde verhaal:

“Toen hij de motor afzette, viel er een doodse stilte over het landschap, de nevels kronkelden geluidloos om de verzilte bomen waaraan zwammossen hingen te druipen, en in de verte kraste een kraai.”

Voor Toonder hadden ontmoetingen met kraaien, maar ook met andere vogels, een betekenis. Je ziet dit enkele malen in zijn autobiografie. In het eerste deel daarvan zit er op zeker moment een kraai tegen het raam te kloppen van de Leidse vooroorlogse woning van zijn gezin. Dit is voor hem een bevestiging dat Phiny gelijk heeft met haar opmerking dat de noodzaak om naar een goedkopere woning te verhuizen ‘toch maar voor tijdelijk’ is. Ook ziet hij op straat een ‘ekster die zich krijsend tegen enkele kraaien verdedigde’, kort voor hij besluit om ontslag te nemen bij zijn werkgever.

In het derde deel beschrijft hij hoe hij met zijn vrouw Phiny in het westen van Ierland een verlaten dorpje bezoekt met huizen zonder dak, zoals die in Ierland zoveel te vinden zijn. Er heerst een ‘vreemde, eenzame sfeer’. Op het moment dat er een vlucht kraaien krassend opstijgt, zegt Phiny, wijzend op de kraaien: ‘Shee. Het is hier geheimzinnig.’

Volgens vogelkenners komen kraaien zelden in groepen voor, en zal het hier (zeker in Ierland) eerder om roeken gaan. Veel ‘kraaien’ in de Bommelverhalen hebben trouwens een lichtgekleurde snavel, net als de roek; kraaien hebben een zwarte snavel. (Zie deze website voor de verschillen tussen de diverse soorten zwarte vogels uit de familie der kraaiachtigen.)

Het zal Toonder een zorg zijn geweest: waarschijnlijk was hij niet zo op de hoogte van de exacte verschillen tussen de diverse leden van de kraaienfamilie. Als hij het elders in zijn autobiografie heeft over eksters in de tuin van zijn Ierse landhuis ‘die er ruzie maken met de kraaien’, voegt hij daaraan toe: ‘Ik weet trouwens heel weinig van die vogels – alleen dat ze in hun manier van leven veel op mensen lijken, en ook dat de kraaien en raven op de aanwezigheid van ‘Shee’ duiden.’

De ‘aanwezigheid van Shee’…

Die term Shee is niet eenvoudig te duiden, maar ik doe een poging. De Shee – in het Iers geschreven als Sídhe of Sí – zijn bovennatuurlijke wezens uit de Ierse volksverhalen. Er wordt wel gezegd dat ze afstammen van de Tuatha Dé Danann, het ‘Volk van de godin Danu’, dat volgens de Ierse mythologie in Ierland woonde vóór de Kelten (de voorouders van de Ieren) daar kwamen. Dit volk bestond uit mensen met bovennatuurlijke krachten: je kunt ze beschouwen als magiërs, of misschien wel goden. De Sidhe worden dan ook wel goden genoemd, of natuurkrachten, maar ook op een lijn gezet met de fairies (‘feeën’) of elves (‘elfen’). Ze wonen in de onzichtbare Otherworld of Andere Wereld, waarvan vaak gezegd wordt dat die onderaards is, en te bereiken via plaatsen zoals grafheuvels, dolmens (‘hunebedden’), steenkringen of fairy forts – de traditionele aanduiding van een ringfort, een wal van stenen of van aarde, soms begroeid met een kring van bomen. Het woord sidhe betekent dan ook eigenlijk letterlijk ‘heuvel’ (het Engelse mound); voluit heten deze wezens aes sídhe of aos sí, de ‘people of the mounds’.

Voor Toonder staan kraaien dus in verbinding met deze onzichtbare andere wereld, met de natuurkrachten. In 1983 vertelde hij tegen Jacqueline Crevoisier in de documentaire Een heer in de kracht van zijn leven: ‘Het zien van kraaien betekent dat je in de gaten wordt gehouden door de Shee. Het zien van kraaien is een teken, dat zoveel zegt als: je staat in de belangstelling. Dus pas op met wat je doet. Wanneer je het ‘juiste’ doet, dan krijg je daar wat voor. Bijvoorbeeld een gelukje of wat voorspoed, een meevaller.’ (Citaat ook opgenomen in De Tao van Toonder.)

Ook in de film Een eenvoudige doch voedzame maaltijd van Frank Wiering (1972) noemt hij kraaien boodschappers en spionnen. Hij verwijst daar naar de Germanen, bij wie kraaien ‘heilige vogels’ waren, de ‘vogels van Wodan’: de Germaanse god Wodan had twee raven om de mensen in de gaten te houden. ‘Ze kijken of er niets gebeurt dat in strijd is met de overeenkomsten. Daarom moet je altijd erg oppassen met wat je doet en wat je zegt als je kraaien ziet.’

Het is interessant om met deze uitspraken in het achterhoofd de Bommelverhalen te lezen, en vooral goed op de plaatjes rond te kijken.

Mij valt dan op dat kraaien in de oudere verhalen nog niet zoveel voorkomen als in de latere. En áls ze er in die oudere verhalen zijn, lijkt dat nog niet zoveel betekenis te hebben. De eerste kraai trof ik aan op het eerste plaatje van ‘Tom Poes en de rare uitvinding’ (1941):

Eronder staat:

“Alleen een enkele zwarte kraai vloog nog zo’n beetje rond, zeker omdat zij dacht, dat haar zwarte veren zo mooi afstaken tegen al dat wit. Maar er was niemand, die haar kon bewonderen.”

Dit komt over als een tamelijk onschuldige kraai.

Tien jaar later, in ‘De kneep van Knipmenis’ (1951) komt het volgende plaatje voor:

Ik vind dit een bijzondere tekening. Allereerst omdat hierop de allereerste echte ‘Toonderboom’ uit de Bommelverhalen voorkomt: een vreemd gevormde boom, met grillig kronkelende takken, afhangende schimmeldraden en blootliggende wortels, die met dezelfde aandacht is getekend als de roversoptocht ernaast. Bovendien zit op een van die takken een venijnig kijkende kraai. Een kraai die in de tekst geen aandacht krijgt maar op de tekening prominent aanwezig is. Hij past goed bij de dreiging van de naderende roversbende.

Ik noem dit een typische ‘Toonderboom’ omdat dit soort bomen in de latere verhalen veelvuldig voorkomt. Al weet je nooit helemaal zeker wie hem precies heeft getekend, want Toonder werkte in deze periode samen met verschillende tekenaars. Het is goed mogelijk dat Ben van Voorn in dit verhaal de achtergronden tekende, en dus ook deze boom.

Maar is het toeval, dat ‘De kneep van Knipmenis’ het eerste verhaal is dat verscheen na Toonders eerste reis naar Ierland…?

Ik heb in elk geval sterk de indruk dat het aantal kraaien op de tekeningen vanaf dit jaar toeneemt.

Het gaat te ver om hier een compleet overzicht te geven van het voorkomen van kraaien in de Bommelverhalen (ik heb er sowieso nog geen uitputtend onderzoek naar gedaan), maar ik wil op een paar scènes wijzen waarbij ze rondhangen op plekken waarvan je je kunt voorstellen dat de Shee er wonen.

In ‘De denktank’ speelt de Steenheuvel een belangrijke rol: een steenkring ‘waar de Ouden krachten verzameld hebben, toen de wereld nog jong was’. Hier cirkelen voortdurend kraaien rond, zelfs nadat de heuvel is afgegraven en vervangen door een bouwwerk. Ook in de tekst wordt het ‘gekras van kraaien’ regelmatig vermeld.

Ook boven de Oerterp in ‘De antiloog’, een vergelijkbare heuvel met stenen erop, zijn veel kraaien waarneembaar.

Natuurlijk ontbreken kraaien ook niet bij de boomkring van oude eiken in ‘De zelfkant’, die door Hocus Pas betreden wordt ondanks waarschuwingen om dit niet te doen.

Hoewel het woord Shee niet letterlijk voorkomt in de Bommelverhalen, is het duidelijk dat Toonder kraaien gebruikt om toch de geheimzinnige, onzichtbare aanwezigheid van Shee-achtige natuurkrachten op te roepen in zijn tekeningen.

We zien hier al even Hocus Pas opduiken, die veel met kraaien heeft. Daar kom ik nog op terug.

Maar volgende week ga ik eerst in op het verhaal waarin de Shee, én de kraaien, het meest aanwezig zijn.

Wordt vervolgd!