door Klaas Driebergen

De Tom Poes-strip begon in 1941 als een kinderverhaal, en eindigde 45 jaar later als literatuur voor volwassenen. Ergens daartussen heeft die strip zich dus ‘opgewerkt’, is hij gegroeid. Wanneer gebeurde dit eigenlijk?

Dit is niet een vraag die in één BommelDing eventjes is te beantwoorden: het is een proces van jaren geweest, en vooral de erkenning van deze strip als literatuur nam enkele decennia in beslag.

Maar het jaar dat echt het kantelpunt in de erkenning markeert, is 1954. Toen benoemde de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde op 4 september Marten Toonder tot lid. Lid van deze Maatschappij word je alleen op voordracht van bestaande leden. Toonder was de eerste stripmaker die dit overkwam.

Kort gezegd vindt tussen 1947 en 1954 de ‘volwassenwording’ van Tom Poes’ plaats. Toonder heeft zelf altijd aangegeven dat zijn vriend Joop Lücker, toenmalig hoofdredacteur van de Volkskrant waarin Tom Poes vanaf 1947 mede verscheen, in deze ontwikkeling een belangrijke rol speelde. Die leverde ongezouten kritiek op de eerste naoorlogse verhalen: die waren ronduit slecht, er zat véél meer in Tom Poes.

‘En op die manier is dat kinderachtige verdwenen, om plaats te maken voor de fabel, of de actualiteit, of dergelijke. Ik ben Lücker mijn leven lang dankbaar gebleven voor die ene stoot die hij me gaf’, vertelde Toonder in 1995 tegen Frits van der Waa in De Groene Amsterdammer.

En dus werd hij in 1954 al benoemd tot lid van de Maatschappij. Deze benoeming bleef zeker niet ongemerkt: hoewel er 39 anderen waren die dezelfde eer te beurt viel, kreeg die van hem de meeste aandacht. Zo schrijft ene ‘Pennewip’ in De Volkskrant van 7 september 1954:

Die erkenning van deze eerbiedwaardige Maatschappij kwam voor Toonder als een verrassing, zo bekende hij aan Frits van der Waa van de Volkskrant in 1995. Kennelijk ‘net als Lücker hadden ze dus ontdekt dat er iets achter zat wat ik niet wist’.

Maar hij was er zeker blij mee. Dat bewijst het volgende.

In dezelfde periode, de eerste helft van de jaren vijftig, brachten de Toonder Studio’s ook het Engelstalige tijdschrift Cartoonder uit, dat verspreid werd onder relaties. Het was de meest succesvolle periode van de Studio’s: de strips van Toonder en zijn medewerkers verschenen in talloze landen, in maar liefst ‘127 different newspapers and their satellites, every day’, zo vermeldt het eerste nummer. Indrukwekkend!

Tot voor kort waren de vijf verschenen nummers van Cartoonder voor de liefhebber vrijwel onvindbaar. Gelukkig zijn ze nu in boekvorm uitgegeven door Jan-Willem de Vries, die de afgelopen periode ook al de onvolprezen tijdschriftenreeks De geschiedenis van de Toonder Studio’s uitbracht. Ik kreeg het boek deze week binnen, en het biedt een prachtige inkijk in het bloeiende bedrijf dat de Toonder Studio’s waren.

In het vijfde nummer (dat in het voorwoord gedateerd wordt van ‘na mei 1955’) staan enkele stukjes ‘Tributes and trials’. Daarin worden een aantal voorbeelden van eerbetoon aan Toonders Tom Poes-strip genoemd, maar ook enkele rechtszaken rondom Tom Poes, die ondertussen net zo goed de bijzondere status van deze stripfiguur aantonen.

Het zijn hilarische stukjes: een tinnen pop van Tom Poes spoelt aan op het strand van Surabaya, zo krijgen de Studio’s te horen van de Foundation for the Promotion of Research into Cultural-Historic Figures, die wil weten wie de maker van dit product is. Hetgeen men op de Studio’s niet weet, aangezien het zonder toestemming is gemaakt. Ze maken hier echter geen werk van vanwege de bijzondere ontdekking dat Tom Poes niet gewoon maar een stripfiguur is, maar een ‘figuur van cultureel-historisch belang’…

En er wordt verteld over een rechtszaak tegen een journalist die illegale Tom Poes-boekjes op ‘een bekende Amsterdamse tweedehands markt’ verkocht. Een hoogleraar auteursrecht die als getuige namens de eisende partij optreedt, stelt dat zo’n rommelmarkt geen geschikte verkoopplek is voor een dergelijk artistiek werk. Waar de advocaat van de verdachte tegenin brengt: ‘Maar hij is daar in het gezelschap van Goethe en Shakespeare!’

Maar goed, het gaat mij nu om het eerste stukje ‘Tributes and trials’:

Hoewel hier over Toonder in de tweede persoon wordt geschreven, kun je je toch niet voorstellen dat hij zich in het geheel niet met deze tekst bemoeid heeft – er ging immers geen tekening de deur van de Studio’s uit zonder dat hij deze had gecontroleerd en zo nodig gecorrigeerd.

Mooi hoe hier wordt benadrukt hoe de Maatschappij ‘een van Hollands oudste en eerbiedwaardigste literaire genootschappen’ is (dat eerste klopt zeker: de MNL stamt uit 1766) ‘waarin alleen de meest vooraanstaande taalkundigen en auteurs worden toegelaten’. Dat Toonder daar dan tussen zit, dat is nogal wat…

Vervolgens wordt geciteerd uit het bovenstaande Volkskrant-stukje. Merk op dat de eerste zin uit het citaat, over het feit dat het verhaal de tekeningen draagt, in de Volkskrant gepresenteerd wordt als een uitspraak van Toonder zelf.

Het is duidelijk ook met trots dat Toonder de laatste regels, iets aangepast, citeert: dat deze benoeming ‘terecht de schrijver Toonder huldigt’, dat hij als ‘virtuoos’ en als ‘cabaretier-artiest onder onze schrijvers’ wordt gezien en dat ‘lezers van elke levenswandel en elke leeftijd deze benoeming van harte zullen onderschrijven’.

Het moet hem hebben aangesproken, en gemotiveerd. Hij heeft het na 1954 tenminste nog meer dan dertig jaar als ‘cabaretier-artiest onder onze schrijvers’ volgehouden.

Het leven der dieren in Het Parool

Zelf ben ik stiekem ook een beetje trots… Vandaag stond er in Het Parool een artikel van twee pagina’s over het door Dick de Boer en mij uitgebrachte boek Het leven der dieren, met Toonders politieke dierencartoons van rond 1950. De veelzijdige Toonder was niet alleen cabaretier, maar ook cartoonist…

De recensie van Maarten Moll wordt geconcludeerd met: “Onmisbaar dus voor de Bommelfan.”

Het boek is via de boekhandel verkrijgbaar, of op mijn website te bestellen.