door Klaas Driebergen

Vorige week zagen we hoe Hocus Pas regelmatig in een kraai verandert. Maar er zijn ook verhalen waarin hij de gedaante van andere dieren aanneemt. Of andere ‘wezens’, beter gezegd. Daarover deze week.

De eerste gedaanteverandering van Hocus Pas vond in 1951 plaats in het al genoemde ‘De geheimzinnige gaper’, dus kort nadat Toonder voor het eerst Ierland had bezocht. Dat is overigens pas het eerste optreden van de tovenaar na de oorlog; het vorige verhaal waarin hij voorkwam was ‘De schat op de zeebodem’ (1943).

In de meeste verhalen waarin Hocus Pas vanaf dit moment een rol speelt, verandert hij op het einde, na het mislukken van zijn snode plannen, in een gevleugeld wezen, meestal een kraai. Om op die manier het verhaal uit te vliegen. In de verhalen die niet zo eindigen, is zijn rol meestal ook wat minder groot.

Het eerstvolgende verhaal waarin Hocus Pas optreedt is ‘De kniphoed’ (1955). Hier weet Tom Poes hem op het schip de Albatros onschadelijk te maken door zijn hoed binnenstebuiten te keren: net als zijn slachtoffers in dit verhaal krimpt de tovenaar tot ‘niet meer dan een dwerg’. Tom Poes gooit de hoed overboord, waarna de tovenaar er achteraan springt.

De kleine Pas verdronk echter niet. Hij kreeg in de lucht zijn cilindertje te pakken en plaatste dit krachtig op de schedel. Op hetzelfde moment veranderde zijn schoudermanteltje in een stel vleugels, zijn afstotend gelaat wijzigde zich een beetje en toen scheerde magister Hocus als een zilvermeeuw over de golftoppen naar het Noorden toe.

Een meeuw lijkt me in de omgeving waarin hij zich op dat moment bevindt een nuttiger gedaante om aan te nemen dan een kraai: meeuwen zijn natuurlijk echte zeevogels.

De magister duikt daarna weer op in ‘De split-erwt’. Als tegen het einde daarvan het hutje waarin hij zich bevindt door de draak van Barzabel tot stof geblazen wordt, ziet Tom Poes dat uit de verte gebeuren:

‘De draak is weer bezig!’ mompelde hij. ‘En flink ook. Zo’n grote wolk heb ik nog niet eerder gezien. Maar er is iets vreemds aan – in het midden van die rook vliegt iets! Het lijkt wel een soort vleermuis!’
Hij staarde ongelovig naar het zwarte dier, dat zich fladderend in noordelijke richting verwijderde […].

Een vleermuis (wellicht een vampier?) lijkt net als een kraai een passende dierengedaante voor Hocus Pas. Beide diersoorten worden regelmatig door Toonder in zijn tekeningen ingezet op de momenten dat hij een sinistere sfeer wil neerzetten.

Zijn hierna volgende optredens in ‘De dropslaven’ (1959–1960) en ‘De plamoen’ (1961) beëindigt Pas weer als kraai.

In ‘De wilde wagen’ (1963) komt een bijzondere vogelsoort voor: de Horrekop. Zijn lokroep (een ‘droeve kreet, die bij de toehoorders vage schuldgevoelens wakker riep’) is voor heer Bommel telkens het sein dat de toverwagen van Hocus Pas op het punt van vertrekken staat. Het gaat hier om een gierachtige vogel, maar dan kaal, zonder veren, die op de momenten dat hij niet in actie is door Pas in een veel te klein kooitje in zijn reisbureau wordt gehouden. Een onheilspellend beest in een verhaal vol griezelige belevenissen: zijn naam roept niet voor niets de associatie met ‘horror’ op.

Uiteindelijk maakt een door Tom Poes veroorzaakte explosie een einde aan Reisbureau Pas.

Ergens in de stofwolken meende hij een stem te horen, die klagend riep: ‘Mijn reisschema is kapot! Mijn tijd is om!’
Doch dit werd overstemd door de lokroep van de Horrekop. Daarop steeg er plotseling een tweede vogel uit de ruïne omhoog, even kaal als de eerste – en voor de verbaasde blikken van Tom Poes fladderden de beide dieren snel voort, achter het wiel aan. Ze verdwenen al spoedig uit het gezicht en niemand heeft ze ooit teruggezien.

Dat laatste klopt, want in het vervolg zal Hocus Pas telkens een kraai of raaf als ‘vluchtvogel’ kiezen.

(Tussen haakjes: vrijwel altijd vertrekt Pas ‘in noordelijke richting’. De Noordpool is ook de plek waarheen hij door Tom Poes gedwongen wordt te gaan in ‘De reuzenvogel’ en ‘De Kiekvogel’. Waarom? In ‘De waarde-ring’ overweegt de magister voor hij in een kraai transformeert: ‘Ik arme, oude man kan beter naar het noorden trekken, voordat de lente hier uitbreekt.’ Hocus Pas hoort blijkbaar thuis op de Noordpool. Hij houdt kennelijk niet van warmte, licht en leven. Hij voelt zich het beste thuis waar het koud en donker is, bij de dood zogezegd.)

Maar daarmee heb ik nog niet alle transformaties van Hocus Pas genoemd. Tot dusver verandert hij steeds van een mens in een dier. Maar er zijn twee verhalen waarin hij niet de gedaante van een ‘gewoon’ dier aanneemt maar van een… antropomorf dier (zie voor deze term de eerste alinea van twee weken terug).

Dit is heel opmerkelijk, als je erover nadenkt. Kenmerkend voor de bevolking van Rommeldam is dat deze hoofdzakelijk bestaat uit antropomorfe dieren. De mensenfiguren, zoals professor Prlwytzkofski en Terpen Tijn, vormen een uitzondering. Ook Hocus Pas is zo’n uitzondering. En dan is het interessant dat juist hij zichzelf niet alleen in een ‘gewoon’ dier, maar ook in een antropomorf dier kan veranderen.

Ten eerste gebeurt dit in ‘De wadem’ (1979–1980). Daar ontfutselt de verzwakte oude Pas op een listige manier ‘levensadem’ van heer Bommel. Via het snuiven aan een flesje ‘kluts’ verandert hij in een gierachtige vogel met een politie-uniform die heer Bommel in een ballon laat blazen totdat deze zich haast uitgeput voelt.

Door even later de ballon leeg te zuigen, verandert de agent weer in de tovenaar en ontvangt hij voldoende krachten om weer verder te kunnen.

Als gier lijkt hij trouwens wel wat op de Horrekop…

Net zo opmerkelijk is wat er gebeurt in ‘De zelfkant’. Zoals vorige week gezegd transformeert Hocus Pas hierin geregeld naar een kraai en weer terug. Maar dat niet alleen.

Als heer Bommel de Frisflok-fabriek bezoekt, ontmoet hij daar achtereenvolgens drie verschillende personeelsleden met hun rechterarm in een mitella: de portier (een soort vogel), de directeur (een uil) en een opzichter (een aapachtige).

De lezer weet dat ook Pas op dat moment met een mitella rondloopt – sinds hij kort daarvoor door heer Bommels toedoen als kraai aan zijn rechtervleugel is getroffen door zijn eigen Zazel-teken. En dat alledrie deze figuren dus in feite Hocus Pas zijn in een antropomorfe dierengedaante.

Waarom zouden de eerste twee figuren trouwens een donkere bril dragen, en de derde zijn pet zo diep over de ogen getrokken hebben? Is het omdat je de tovenaar anders aan zijn ogen zou herkennen?

‘De zelfkant’ is in dit verband sowieso een bijzonder verhaal, omdat ook het geweten van de tovenaar erin een gedaante aanneemt, nadat dat in een Ierse boomkring van hem is afgesplitst: het vrouwtje Alma.

Voor de liefhebbers heb ik onderaan deze e-mail een overzicht opgenomen van de verhalen uit de Bommelsaga waarin Hocus Pas voorkomt en de gedaanten hij daarin aanneemt.

Maar tot slot moet ik ook nog even een ballonstrip vermelden waarin Hocus Pas in een ‘vluchtdier’ verandert (en er zijn er wellicht meer). Het gaat om het verhaal waar ik recent nog over schreef: ‘Tom Poes en de jakker-jekker’ (1965). Daarin duikt Hocus Pas het riool in nadat hij door Tom Poes ontmaskerd en onschadelijk gemaakt is. Het oplettende kijkertje ziet hem even later uit een rioolbuis ontsnappen als rat, met hoge hoed op!

En in dit verhaal treedt Hocus Pas dus ook op als Pokus, een jongere versie van zichzelf…

‘Weet jij soms niet, dat een echte tovenaar zich veranderen kan in elke gedaante die hij maar wil?’ aldus heer Bommel in het eerste verhaal waarin hij optreedt, ‘De tovertuin’ (1941). Hij zegt dit tegen de reus Knuppeldeknoris als hij zich bij deze voordoet als Hocus Pas.

Op dat moment had heer Bommel Hocus Pas nog nooit ontmoet. En hij kon nog niet vermoeden hoe vaak hij deze tovenaar zou gaan ontmoeten. Maar ook niet hoe wáár zijn uitspraak was. En dat heeft hij zelf ook niet doorgehad op de momenten dat hij het meemaakte, jaren later: dat hij Hocus Pas ontmoette in de gedaante van een politieagent of een fabrieksmedewerker. Of als kraai.

*

Transformaties van Hocus Pas in de Bommelverhalen

Een streepje – duidt de verhalen aan waarin Hocus Pas wel voorkomt maar zich niet in een dier verandert

BV 3, De tovertuin (1941): – (Hocus Pas alleen bij naam genoemd)

BV 5, De Drakenburcht (1941): –

BV 7, De reuzenvogel (1941): –

BV 15, De betoverde spiegel (1942–1943): –

BV 19, De schat op de zeebodem (1943): –

BV 46, De geheimzinnige gaper (1951–1952): heeft overdag de gedaante van een kraai, ’s nachts tussen 0:00 en 1:00 uur van de apotheker Hocus Pas

BV 66, De kniphoed (1955): zilvermeeuw (afl. 2609)

BV 73, De split-erwt (1957): vleermuis (afl. 3043)

BV 82, De Kiekvogel (1958): –

BV 87, De dropslaven (1959–1960): kraai (afl. 3924)

BV 93, De gezichtenhandel/De plamoen (1961): ‘zwarte vogel’ (afl. 4273)

BV 103, De wilde wagen (1963): vogel Horrekop (afl. 4951)

BV 111, De pasmunt (1965): kraai (afl. 5555)

BV 116, De trullenhoedster (1966): Hocus Pas/Ivy: twee raven (afl. 5904, 5905)

BV 122, De hupbloemerij (1968): –

BV 127, De astromanen (1969): Hocus Pas/Ivy: twee raven (afl. 6650, 6652)

BV 131, De blijdschapper (1970): –

BV 134, De waarde-ring (1971): kraai (afl. 7143)

BV 145, De pronen (1973–1974): kraai (afl. 7933)

BV 148, Het spook van Bommelstein (1974–1975): kraai (afl. 8186)

BV 154, Het vergeetboekje (1976): kraai (afl. 8586)

BV 159, De denktank (1977–1978): kraai (afl. 084)

BV 165, De wadem (1979–1980): antropomorf dier: politieagent/gier (afl. 0584–0585) + ‘zwarte vogel’ (afl. 0671)

BV 168, Heer Bommel maakt volledig (1981): –

BV 172, De spalt (1983): kraai (afl. 01324)

BV 174, De zelfkant (1983–1984): verandert diverse malen in een kraai en terug; portier/vogel, directeur/uil, opzichter/aap (afl. 01462–01464)