door Klaas Driebergen

Deel acht in deze serie over woordvondsten van Marten Toonder die de ‘Dikke Van Dale’ hebben gehaald.

Na denkraam, minkukel, grofstoffelijk, breinbaas, grootgrutter, kommer en kwel en zielknijper bespreek ik vandaag een eenvoudige doch voedzame maaltijd. Geen woordvondst dus eigenlijk, want al deze woorden bestonden stuk voor stuk al. Maar Toonder maakte van de combinatie van woorden een vaste uitdrukking. Net zoals het geval was met kommer en kwel.

Zoals je weet heeft heer Bommel de goede gewoonte om zijn avonturen af te sluiten met een maaltijd op Bommelstein, meestal met een aantal hoofdrolspelers uit het betreffende verhaal erbij. Vaak kondigt hij zo’n etentje aan als ‘een eenvoudige doch voedzame maaltijd’. Erg adequaat is die omschrijving niet, als je kijkt wat er daadwerkelijk door Joost geserveerd wordt.

Neem bijvoorbeeld het verhaal ‘De geweldige wiswassen’. Daarin nodigt heer Bommel kapitein Wal Rus na een geslaagd avontuur uit voor ‘een eenvoudige doch voedzame maaltijd, morgenavond’. Als we hen twee afleveringen verderop aan tafel zien zitten, ziet dat er als volgt uit:

Héél eenvoudig kan het niet zijn. Er staat al het een en ander aan schalen en terrines op tafel, en als we zien waar Joost nog mee aankomt…

En heer Bommels maaltijden zijn bijna zonder uitzondering overdadig.

Dat hij zijn maaltijden omschrijft als ‘eenvoudig doch voedzaam’, kun je dus gerust een understatement of een parabool noemen: eenvoudig zijn ze meestal niet. En voedzaam…? Je zult er in elk geval een flink ‘gevuld’ gevoel aan overhouden.

Het is ook een prachtig voorbeeld van de wisselwerking van beeld en tekst bij Toonder. Wie zich zou beperken tot het lezen van de teksten, zou op grond van heer Bommels manier van uitdrukken kunnen denken dat hij uitsluitend eenvoudige kost als erwtensoep en stamppotten op het menu heeft staan. Wie de plaatjes erbij bekijkt, weet wel beter.

Ook over het diner dat heer Bommel op bezoek bij bovenbaas Amos W. Steinhacker krijgt voorgezet in ‘De slijtmijt’ (1970) gebruikt hij deze bewoording, hoewel dat blijkens de plaatjes wellicht de meest copieuze maaltijd is die hij in zijn loopbaan voorgeschoteld heeft gekregen:

‘Dat ziet er niet slecht uit’, zei hij bewonderend. ‘Een eenvoudige doch voedzame maaltijd, daar houd ik van.’

De eerste keer dat heer Bommel de woorden ‘een eenvoudige doch voedzame maaltijd’ in de mond neemt, is in het verhaal ‘Tom Poes en de wraakgier’. Aan het slot van dat verhaal, dat in de krant verscheen op 2 november 1956, organiseert hij ‘het beste feestmaal dat ik ooit gegeven heb’, met pasteitjes, kapoenen en zo meer. Bij wijze van uitzondering krijgen we hier dus wél te lezen uit welke gerechten de maaltijd bestaat.

Hij zegt dan:

‘De wraakgier heeft jullie allemaal lelijk in zijn greep gehad en ik heb, als heer zijnde, daar zeer onder geleden. Maar ik ken mijn plicht. Op mijn schouders rust de mooie taak om al die bewrakingsgedachten te verdrijven en ik meende, dat ik dat niet beter kon doen dan door een eenvoudige doch voedzame maaltijd aan te bieden.’

De omschrijving ‘een eenvoudige doch voedzame maaltijd’ is dus al van begin af aan duidelijk een understatement.

Overigens is het dat ook weer niet altijd. Bijvoorbeeld niet als Bommel de maaltijd zo noemt die hij, Tom Poes en professor Prlwytzkofski in een herberg opgediend krijgen aan het slot van ‘De split-erwt’ – twee verhalen na ‘De wraakgier’. Dat is namelijk snert: zonder twijfel ‘eenvoudige doch voedzame’ kost.

Ik heb Delpher er maar weer op nageslagen om te kijken of Toonder inderdaad de bedenker van deze uitdrukking is. En dat lijkt wel het geval te zijn.

Natuurlijk werd er al weleens in dit soort termen over maaltijden gesproken. In de Haagsche Courant van 8 februari 1935 wordt een ‘practische kookles’ aangekondigd door ‘mej. E. Mesdag, leerares in koken en voedingsleer aan de Huishoudschool Laan van Meerdervoort’. ‘Mej. Mesdag zal demonstreeren, hoe een eenvoudige doch voedzame en smakelijke maaltijd voor weinig geld kan worden bereid bij een minimum-verbruik van gas of electrische stroom.’

En in de bezettingstijd roept de ANWB hotels en restaurants op zich ‘veel meer dan tot heden’ toe te leggen op ‘eenvoudige, doch voedzame schotels zonder vleesch- of eieren’ (Algemeen Handelsblad, 26 april 1941).

Het is duidelijk dat in deze voorbeelden gaat om maaltijden die wérkelijk eenvoudig doch voedzaam zijn.

Vanaf half jaren zestig kom je de uitdrukking zo nu en dan tegen in de krantenkolommen. Opvallend is dat deze niet per altijd als understatement wordt gebruikt.

Als Theo de Vries in de Nieuwe Tilburgse Courant van 4 januari 1964 schrijft hoe in 1923 in het kinderhuis ‘Janna’ in de Amsterdamse Watergraafsmeer kinderen van de straat worden gehouden die ‘warempel bovendien nog een eenvoudige, doch voedzame maaltijd’ wordt verstrekt, dat is dat serieus bedoeld.

En als in de Volkskrant van 4 februari 1971 de boerenkool met worst die wordt geserveerd op een partijcongres van de PvdA een ‘eenvoudige doch voedzame maaltijd’ noemt, is dat precies wat het is.

Over de ‘erwtensoep, waarop de Friese Staten tijdens de eerste vergadering worden vergast’, schrijft de Leeuwarder Courant op 9 februari 1972: ‘Een eenvoudige doch voedzame maaltijd, zou heer Bommel zeggen.’ De auteur citeert bewust Bommel, maar ook hij gebruikt de uitdrukking feitelijk niet op de manier waarop Toonder dat doet.

Maar als Ron Govaars in De Telegraaf van 19 mei 1972 beschrijft hoe de dubieuze autocoureur Tonio Hildebrand ‘met zorg een eenvoudige doch voedzame maaltijd (paté, consomée en een mals stukje vlees met gevarieerde groenten) onder de fraaie snor laat verdwijnen’, gaat dit al wat meer richting de ironie van Toonder.

En als Jaap Roelants in het Algemeen Dagblad van 22 november 1986 schrijft over ‘een langdurig diner in het niet onaanzienlijke hotel Concorde de La Fayette in Parijs, waar vier koks van internationale naam en faam een eenvoudige doch voedzame maaltijd voor de vermoeide deelnemers hadden gecomponeerd’, dan geldt dit helemaal.

In 1992 belandde deze gevleugelde uitdrukking in het Groot Woordenboek van Van Dale, en wel onder het lemma maaltijd. Dat woord heeft twee betekenissen: ten eerste ‘de gezette handeling van eten, m.n. zoals deze dagelijks op geregelde tijden terugkeert’ en ten tweede ‘wat men eet’. Achter het laatste staat als voorbeeld onder andere ‘een eenvoudige, doch voedzame maaltijd (Toonder)’.

Van Dale beperkt zich tot een vermelding van de uitdrukking, zonder uitleg te geven over de betekenis ervan. Er wordt dus niet verteld dat deze niet altijd even letterlijk moet worden opgevat, omdat zowel Toonder als veel taalgebruikers hem nog weleens in de mond nemen om een maaltijd aan te duiden die verre van ‘eenvoudig’ is.

Opvallend in de uitdrukking is het gebruik van het voegwoord doch. Het is typisch Toonder, met zijn voorliefde voor archaïsch taalgebruik. Was het in de jaren dertig en veertig een nog vrij gangbaar woord, in de tweede helft van de twintigste eeuw werd het steeds meer vervangen door maar. Het komt op ons al gauw formeel en ouderwets over. Je komt het vooral nog tegen in vaste formuleringen, zoals een vriendelijk doch dringend verzoek.

En dus in een eenvoudige doch voedzame maaltijd. In de laatste druk van Van Dale (de zestiende uit 2022) is de uitdrukking niet alleen onder het lemma maaltijd te vinden, maar óók bij het woord doch.

Hier wordt iets meer vermeld over de achtergrond van de uitdrukking dan onder maaltijd. Van Dale stelt dat de uitdrukking is ‘gepopulariseerd’ in Toonders beeldverhalen. Blijkbaar beschouwt de redactie het niet zozeer als een vondst van Toonder, maar ziet ze het vooral als zijn invloed dat hij de uitdrukking populair gemaakt heeft.

Toch denk ik niet dat er vóór 1956 al sprake was van een vaste uitdrukking, al houd ik mij aanbevolen voor bewijzen hiervoor. Ongetwijfeld zullen de woorden ‘een eenvoudige doch voedzame maaltijd’ weleens exact op deze manier uitgesproken of opgeschreven zijn. Maar dat het een vaste uitdrukking is geworden, lijkt me honderd procent Toonders verdienste.