door Klaas Driebergen

Afgelopen zaterdag had ik het tijdens mijn lezing bij boekhandel Scheltema in Amsterdam over dieren in het oeuvre van Marten Toonder. Een leuk onderwerp, waar ik de laatste weken met veel plezier ingedoken ben. Naar aanleiding hiervan wil ik even een specifiek dier aan de orde stellen: de olifant.

De bekendste olifant van Toonder is natuurlijk de heer O. Fanth Mzn., de hoofdredacteur van de Rommeldamse Courant en de Rommelbode. Hij komt pas vrij laat in de Bommelverhalen voor het eerst voor, namelijk in ‘Heer Bommel en de trullenhoedster’ in 1966, waar hij wordt geïntroduceerd als president van de Kleine Club. En pas in ‘Tom Poes en de astromanen’ (1969) blijkt dat hij de werkgever is van Argus, tegenover wiens tengere gestalte hij een mooi tegenwicht vormt.

Waarbij ik zojuist ontdek dat hij in de eerste dagbladafleveringen van dit verhaal aanvankelijk niet met zijn naam maar als ‘de hoofdredacteur’ wordt aangeduid:

In de loop van het schrijven van dit verhaal heeft Toonder zich blijkbaar gerealiseerd dat de Fanth die eerder voorzitter was van de Kleine Club en de hoofdredacteur één persoon moeten zijn, want dan gaat hij hem ineens ‘Fanth’ noemen.

Zoals ik in mijn lezing ook liet zien, zijn dieren voor Toonder symbolen: ze staan voor bepaalde menselijke eigenschappen, die hij in zijn verhalen door middel van zijn dierfiguren mooi kan becommentariëren. Het laat zich raden waarom Fanth een olifant is. Hij is niet alleen letterlijk, maar ook figuurlijk een zwaargewicht: voorzitter van een herensociëteit, hoofdredacteur, hij wordt ‘krantenmagnaat’ genoemd, en elders heet hij ook ‘eigenaar’ van Rommeldamse Courant.

Toonder had dit soort figuren in zijn kennissenkring. Hij was bevriend met Joop Lücker, hoofdredacteur van de Volkskrant en De Tijd (en trouwens ook lid van de Amsterdamse ‘Groote Club’, waarop de Kleine Club gebaseerd moet zijn).

Toonder heeft ook mr. G.B.J. Hiltermann gekend, die in 1945 medeoprichter was van Elseviers Weekblad, waarvoor Toonder in 1947-1948 dierencartoons maakte, en die net eigenaar was geworden van de Haagse Post toen Toonder hiervoor in 1952 politieke cartoons ging aanleveren. Het zijn de cartoons die zijn opgenomen in het boek Het leven der dieren, dat binnenkort verschijnt.

In de cartoons van Haagse Post laat Toonder ook meermalen een olifant optreden: acht keer in totaal. De eerste keer is op 19 juli 1952, in het kader van de aanloop naar de presidentsverkiezingen (die meermaals terugkomen in Toonders cartoons van dat jaar):

De olifant staat hier voor de Republikeinse Partij, waardoor Dwight D. Eisenhower zojuist is gekozen tot presidentskandidaat ten koste van Robert A. Taft. Op de achtergrond is een ezel te zien, die staat voor de Democratische Partij. Toonder sluit hier aan bij al veel langer bestaande symbolen die ook vandaag nog veel worden gebruikt, en die zijn oorsprong vinden bij collega-cartoonisten uit de negentiende eeuw zoals Thomas Nast (zie hier meer daarover).

In de loop van deze cartoonreeks gaat de olifant steeds meer symbool staan voor heel de VS. Zie de volgende cartoon van 18 oktober, een weergave van een diplomatiek relletje tussen Amerika en Frankrijk:

Als symbool voor heel de VS lijkt de olifant passend en goed bruikbaar, als grote en invloedrijke natie.

Merk op hoe verschillend bovenstaande olifanten worden afgebeeld: de eerste is een ‘echte’ olifant (waarvoor Toonder als voorbeeld waarschijnlijk een plaatje van een olifant gebruikte dat hij uit de Tarzan-strip knipte) de tweede net als Fanth een antropomorfe, vermenselijkte olifant.

In het boek Het leven der dieren laten Dick de Boer en ik zien op welke verschillende manieren Toonder in zijn cartoons gebruik maakt van dierenfiguren. Ook wijzen we op allerlei verbindingen tussen de dieren in zijn cartoons en hoe die elders in zijn oeuvre voorkomen, zoals bij Bommel.

Het boek wordt momenteel gedrukt, en wordt gepresenteerd op de Bommeldag in Zaltbommel op 17 maart (al zal het daarvóór al verkrijgbaar zijn). Meer informatie over dit boek staat op mijn website, waar het ook alvast te bestellen is. Daar kun je ook een kijkje nemen in een deel van het boek.

P.S.: morgen sta ik op de ‘Historizondag’ van de reisorganisatie Historizon om mijn reis naar het Ierland van Marten Toonder te promoten die van 27 mei tot 1 juni plaatsvindt. Interesse om langs te komen? Welkom! Lees hier meer.