door Klaas Driebergen

Deze eerste aflevering van BommelDingen gaat over het gedicht ‘De oude stenen’. Als het goed is, heb je bij je aanmelding voor BommelDingen een e-mail ontvangen met een link naar een opname waarop een hoogbejaarde Marten Toonder dit gedicht zelf voorleest. Het gedicht heeft een interessante ontstaansgeschiedenis.

Toen Toonder kort na het voltooien van de Bommelstrip in 1986 gedichten ging schrijven, deed hij dit onder andere door losse dichtregels van de markies De Canteclaer uit de Bommelverhalen bij elkaar te sprokkelen en een aantal van diens onvoltooide gedichten te voltooien. In het boek Nu is de moen gevangen (2014), waarin voor het eerst alle gedichten van Toonder opgenomen zijn, hebben samenstellers Dick de Boer en ik ook al deze losse dichtregels uit de verhalen opgenomen, vergezeld van de bijbehorende tekeningen. Toonder maakte zo de twee bundels Hanezang (1987) en Vleugeljaren (1989), op naam van zijn dichtende alter ego Querulijn Xaverius Markies de Canteclaer van Barneveldt.

Daarin stond nog niet het gedicht ‘De oude stenen’; dit schreef Toonder pas later. Ook dit vindt zijn herkomst in een Bommelverhaal, namelijk ‘De denktank’ (1977). In dit verhaal is de markies bezig om een gedicht te maken over de (Iers aandoende) kring van grote stenen die op de Steenheuvel ligt, en waarvan hij met zijn buurman Bommel het eigendom betwist. De verschillende regels die hij zo gedurende het verhaal voor zich uit prevelt, hebben we verzameld op pagina 81 van het boek:

In de periode na het verschijnen van de eerste twee bundels kwam Marten Toonder niet meer tot dichten. Zijn vrouw en muze Phiny overleed, en hij ging zich wijden aan het schrijven van zijn autobiografie. Pas een aantal jaren later schreef hij weer een aantal gedichten, en toen voltooide hij ook het gedicht van de markies uit ‘De denktank’. In het literaire tijdschrift De zingende zaag verschenen in 1997 drie gedichten van Toonder, en wel onder zijn eigen naam. Daaronder ook een gedicht, getiteld: ‘De oude stenen (een lofzang)’:

Diverse regels uit ‘De denktank’ zijn hierin herkenbaar, met name in de eerste en de laatste strofe. Maar ook de volgende dichtregels van de markies uit het verhaal ‘Het losgetrilde inzicht’ lijken in de tweede strofe te zijn verwerkt:

          De wind is schraal en kaal zijn de takken.
          Vaal doorgloort een vreugd’loos licht het grauwe zwerk…

In Nu is de moen gevangen hebben we een aantal manuscripten van gedichten van Toonder opgenomen, waaronder eentje (p. 213) waarop het uitgetypte gedicht uit De zingende zaag door Toonder met de hand is voorzien van correcties. De laatste strofe is helemaal doorgestreept en vervangen door een nieuwe.

En in Toonders bundel De verzamelde poëmen van Querulijn Xaverius Markies de Canteclaer van Barneveldt (1998) werd dan de definitieve versie van ‘De oude stenen’ opgenomen. Het wordt nu geen lofzang meer genoemd. Het gedicht eindigt daarin als volgt:

                            maar

          Vraag mij niet wat stenen denken
          als de lent’ hun nokken streelt.
          Ze zijn te hard om hart te schenken,
          maar ik let op hun granieten trekken.

          ’t Is of daar een glimlach speelt.

Prachtig, toch?

Het is opvallend dat Toonder de drie gedichten in De zingende zaag publiceerde onder zijn eigen naam. Op de momenten dat hij dicht onder de naam van de markies, komt het toch over als een soort parodiëring van ‘echte’ poëzie. Maar onder zijn eigen naam ben je geneigd om Toonder als dichter ineens veel serieuzer te nemen. En ik denk dat dit gedicht ook uit Toonders hart kwam: dat had hij immers verpand aan Ierland, waar hij ook woonde, en hij was altijd zeer gefascineerd door dit soort grote stenen en het mogelijke leven dat hij daarin vermoedde. Als ik eind mei met een groep Bommelliefhebbers naar Ierland ga, lijkt het me dan ook zeer passend om ergens bij zo’n oude steenkring of hunebed dit gedicht voor te dragen…

P.S.: Dit eerste nummer van BommelDingen is het nummer dat ik standaard als eerste naar alle nieuwe inschrijvers stuur. Je hebt inmiddels een aantal afleveringen gemist, die ik niet automatisch kan nazenden. Deze kun je wel nalezen op deze pagina.